Sandomierz - katedra i Dom Długosza

Największą świątynią katolicką Sandomierza jest bazylika katedralna pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny stojąca na wysokiej skarpie wiślanej. Jest to budowla halowa zrealizowana na planie trójnawowej bazyliki. Jest znakomitym przykładem gotyku nadwiślańskiego. Powstała w latach 1360-1382 jako jeden z pięciu kościołów ekspiacyjnych ufundowanych przez króla Kazimierza Wielkiego w zamian za zdjęcie przez papieża nałożonej na niego klątwy za utopienie wikariusza krakowskiego Marcina Baryczki. 
Nie był to pierwszy kościół w tym miejscu. Pierwszym był drewniany kościół św. Mikołaja z X w. Zastąpił go romański kościół murowany ufundowany ok. 1120 r. przez Bolesława Krzywoustego. W 1186 r. kościół romański podniesiony został do rangi kolegiaty i utworzono przy niej kapitułę. Była ona drugą – pod względem ważności – po wawelskiej kolegiatą w ówczesnej diecezji krakowskiej.
Kościół ten został zniszczony w czasie najazdu tatarskiego z 1259/1260, a dzieła całkowitego zniszczenia dokonał najazd litewski z roku 1349.
W połowie XV wieku do nowej kolegiaty dobudowano od strony południowej prezbiterium kaplicę mansjonarzy z zakrystią, zaś od strony północnej rozbudowano zakrystię o pierwotny kapitularz. Na tym zakończył się średniowieczny okres budowy kolegiaty.

Wysadzenie zamku w dniu 20 marca 1656 r. przez wycofujące się wojska szwedzkie poważnie uszkodziło pobliską kolegiatę. Pożar zniszczył dach kościoła, zachodnią fasadę i znaczną część sklepienia prezbiterium. Na szczęście ogień nie dosięgnął wnętrza. Pomimo trudności finansowych przystąpiono do odbudowy. Najpilniejsze prace wykonano w latach 1670-1674. Prace prowadzone na przełomie XVII/XVIII wieku dotyczyły przede wszystkim wnętrza i polegały na nadaniu mu jednorodnego wystroju barokowego. Wykonano m.in. nową marmurową posadzkę, ufundowano nowy ołtarz główny, ołtarze boczne, ściany naw otrzymały boazerię z obrazami i konfesjonały.
W  1818 r. papież Pius VII, ustanawiając diecezję sandomierską podniósł kolegiatę do godności katedry. Wystrój wnętrza katedry nie jest stylowo jednorodny. Dominuje barok (ołtarz główny, rzeźby, obrazy) i rokoko (ołtarze boczne), całe prezbiterium posiada freski rusko-bizantyjskie zamówione przez króla Władysława Jagiełłę, górna część bocznych ścian posiada dekorację XX-wieczną (herby miast i ziem polskich oraz stylizowane na średniowieczne modlitwy pędzla Jana Bukowskiego pochodzące z lat 1935-1938) oraz wspaniały  gotycki krucyfiks wiszący na pierwszym prawym filarze w nawie głównej .
W 1960 r. z okazji 600. rocznicy katedry Jan XXIII nadał jej godność bazyliki mniejszej. Odtąd świątynia nosi nazwę bazyliki katedralnej.      

 

Bazylika katedralna

 

Pomnik bł. Wincentego Kadłubka przed bazyliką katedralną. Ten znany i kontrowersyjny historyk, autor Kroniki dziejów Polski był prepozytem kolegiaty sandomierskiej. W latach 1208 – 1218 pełnił funkcję biskupa krakowskiego. Z godności tej zrezygnował i wstąpił do klasztoru cystersów w Jędrzejowie, gdzie zmarł w roku 1223. W 1764 r. został beatyfikowany przez papieża Klemensa XIII.

Wnętrze bazyliki katedralnej

Przednia część nawy bazyliki

Prezbiterium bazyliki

 

Szeroki widok prezbiterium bazyliki katedralnej. Ta część bazyliki została w całości pokryta freskami bizantyjsko-ruskimi na zlecenie króla Władysława Jagiełły. Jest to drugie takie dzieło w Polsce po kaplicy Trójcy Świętej na zamku w Lublinie. Król szczególnie upodobał sobie wschodnie miasta królestwa, do których często podróżował. Przed zawarciem unii polsko-litewskiej król był ochrzczony w obrządku wschodnim.

 

Lewa strona prezbiterium 

Duży fresk "Zaśnięcie NMP" w prezbiterium 

Stalle z lewej strony prezbiterium 

Prawa strona prezbiterium z freskami bizantyjsko-ruskimi

Centralna część prezbiterium

Główny ołtarz bazyliki z 1755 r. projektu Francesca Placidiego

 

Środkowa część głównego ołtarza - obraz "Narodziny NMP" pędzla Józefa Buchbindera, ucznia Jana Matejki

Główny ołtarz - gloria "Trójca Święta"

Boczny ołtarz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z lewej strony prezbiterium

Obraz Matki Boskiej z bocznego ołtarza

"Chrystus Boleściwy" - górny obraz z ołtarza Matki Boskiej

Boczny ołtarz św. Anny z prawej strony prezbiterium

 

Kaplica Najświętszego Sakramentu. Powstała w połowie XV w. jako kaplica mansjonarska. 

W ołtarzu znajduje się obraz „Ostatnia Wieczerza” Józefa Baranowskiego.

 

Polichromia nad kaplicą Najświętszego Sakramentu - pośrodku alegoria Kościoła z krzyżem i kielichem eucharystii.

Ambona

Lewa nawa boczna, po prawej stronie boczny ołtarz św. Kazimierza.

Wspaniały gotycki krucyfiks z XV w. uważany za słynący łaskami.

Gotycki krucyfiks

 

Chrzcielnica pod obrazem Matki Boskiej Brzemiennej

Obraz Matki Boskiej Brzemiennej

Filary boczne obudowane są rokokowymi ramami z obrazami świętych i apostołów. Powyżej apostołowie śś. Jan i Bartłomiej

Boczny ołtarz bł. Wincentego Kadłubka z relikwiarzem błogosławionego poniżej.

 

Obraz MB Ostrobramskiej w kaplicy Matki Bożej z przebudowanej dawnej kruchty. Obraz ten został podarowany katedrze 

przez duchowieństwo Wilna. Do roku 1789 było tu wejście, którym przybywali królowie po moście łączącym zamek z katedrą.

 

Barokowe konfesjonały i cykl 15 wielkich obrazów Karola Prevot i Pawła Sroczyńskiego z serii Martyrologium Romanum i historii Sandomierza. Obraz w głębi przedstawia wysadzenie sandomierskiego zamku.

 

Zbliżenie na obraz przedstawiający wysadzenie przez Szwedów sandomierskiego zamku. Po zdobyciu zamku przez wojska polskie 

Szwedzi podpalili skład prochu w piwnicach, który wysadził w powietrze zamek ze znajdującymi się tam polskimi żołnierzami. 

Wg jednego z przekazów jeździec Bobola bez uszczerbku przeleciał z koniem na drugi brzeg Wisły. 

 

Dwa obrazy przedstawiające historie rzezi sandomierzan i dominikanów przez Tatarów.

Zbliżenie na scenę rzezi mieszkańców Sandomierza

Zbliżenie na scenę rzezi dominikanów w klasztorze św. Jakuba.

Jeden z 12 obrazów (styczeń) z serii Martyrologium Romanum. Obrazy te mające być ilustracją męczeństwa świętych katolickich to horror w świątyni. Trudno jest ocenić do jakich dokumentów sięgali autorzy, ponieważ istnieje wiele odstępstw od XVIII-wiecznej edycji powyższego dzieła autorstwa papieży Urbana VIII, Grzegorza XIII i Klemensa X, stanowiącej oficjalny spis czczonych świętych, męczenników i błogosławionych .

Kolejny z serii obrazów (luty) Martyrologium Romanum.

Powyżej barokowych obrazów, znajdują się polichromie autorstwa Jana Bukowskiego z lat 1935-1938 

przedstawiające herby miast i ziem polskich z tekstami średniowiecznych modlitw do wybranych świętych. 

 

Inne polichromie Jana Bukowskiego z lat 1935-1938

Organy z przełomu XVII/XVIII w., dzieło Andrzeja Nitrowskiego z Gdańska i Mateusza Brandtnera z Torunia

Widok sklepienia bazyliki od środka nawy do organów

Rzeźba króla Dawida patrona muzyki pod organami

Górna część filara przechodząca w sklepienie ostrołukowe

Środkowa część sklepienia ze wspaniałą polichromią przypominającą gwiaździste niebo

Dom Długosza. Ten niezwykły zabytek architektury gotyckiej powstał w II połowie XV w. i w prawie niezmienionym kształcie przetrwał do dziś. Historyk Jan Długosz pełniący funkcję kanonika kapituły krakowskiej i sandomierskiej postanowił wybudować w sąsiedztwie kolegiaty sandomierskiej dom dla mansjonarzy, którzy odpowiadali za śpiew i muzykę w kościele. W tym celu w 1474 r. powołał fundację, która miała na celu gromadzenie materiałów i wykonawców tego przedsięwzięcia. Długosz sfinansował koszty i cały czas interesował się przebiegiem budowy. Obecnie w budynku tym mieści się Muzeum Diecezjalne, które gromadzi wiele bardziej lub mniej cennych eksponatów. Założycielem muzeum był ks. Józef Rokoszny. Pierwotnie mieściło się ono w kapitularzu katedry, następnie w Wyższym Seminarium Duchownym a od 1937 r. w wyremontowanym Domu Długosza. Zbiory muzeum są bardzo bogate i różnorodne. Zawierają wiele artefaktów i przedmiotów z kościołów na terenie diecezji sandomierskiej. Dlatego w poście tym ograniczyłem się do pokazania najciekawszych, moim zdaniem, eksponatów.

Ogród przy Domu Długosza

 

Łukasz Cranach starszy – Madonna z Dzieciątkiem i św. Katarzyną Aleksandryjską. Łukasz Cranach starszy był jednym 

z najwybitniejszych niemieckich malarzy i grafików okresu renesansu. Był ojcem Łukasza młodszego i Hansa Cranachów. 

Obraz ofiarowany został w 1936 przez ks. Jana Wiśniewskiego, poprzednio był na wyposażeniu kolegiaty.  

 

 

Hans Süss z Kulmbachu – Pokłon Trzech Króli, XVI-wieczna kopia jednego ze skrzydeł tryptyku 

przeznaczonego dla kościoła Paulinów na Skałce w Krakowie.

 

Warsztat Hansa Süssa z Kulmbachu – Portret króla Władysława Jagiełły. Obraz pierwotnie był na wyposażeniu kolegiaty.

 

Matka Boska z Dzieciątkiem - Małopolska, XVI w. tempera na desce. Obraz w typie Hodegetrii

Sacra Conversazione – Matka Boska z Dzieciątkiem i św. Stanisław. Małopolska XV w. 

Fragment obrazu uratowany ze spalonego kościoła w Jarosławicach.

 

 

Święty Wawrzyniec i święty Zygmunt – kwatera ołtarzowa z warsztatu Mistrza Tryptyku z Szyku, lata 1510-1530, tempera, złocenie.

 

Zwiastowanie - XV w., kwatera tryptyku

Św. Katarzyna Aleksandryjska i św. Barbara - XV w., kwatery tryptyku 

 

Trzy święte Marta, Agnieszka i Kinga – w typie Sacra Conversazione, Kraków, ok. 1430-1440

 

Communio Sanctorum (Świętych obcowanie) - olej na blasze, 1713

Portret Karola Szydłowskiego, rotmistrza wojsk koronnych - malarz polski, koniec XVIII w.

Rękopiśmienna Biblia z komentarzem Rabana Maura z IV w. z biblioteki Kapituły. 

29. karta z wielobarwnym inicjałem otwierającym Ewangelię wg św. Mateusza. Na marginesie widnieje herb królewski Kazimierza Wielkiego.

 

 

Rękopis Pantheonu, poczytnego traktatu historycznego z końca XII w. Gotfryda z Viterbo nadwornego pisarza cesarzy z dynastii Hohenstaufów. Sandomierski rękopis ukończony był w 1335 r. Pierwszym właścicielem był krakowski kanonik Hanko, 

rękopis iluminował malarz czynny w Małopolsce.

 

 

Ołtarzyk z XV w., Wenecja – warsztat rodziny Embriachich, kość bydlęca i złocone drewno.

 

 

Relikwiarz Drzewa Krzyża Świętego. Jak podaje Jan Długosz, relikwiarz został zdobyty po bitwie pod Grunwaldem i ofiarowany przez króla kolegiacie sandomierskiej. Krzyż powstał w warsztacie górnoreńskim przed 1343 r., puszka na relikwie i stopa w Krakowie w latach ok. 1470-1480. 

 

 

Krzyż Relikwiarza Krzyża Świętego. Ramiona zdobione są emaliowanymi plakietkami ze scenami Męki Pańskiej, 

a misterna złota koronka ozdobiona jest czerwonymi koralami symbolizującymi krew Chrystusa.

 

Nodus Relikwiarza Krzyża Świętego

Rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z portalu kościoła w Gożlicach (XIII w.). Jest to figura z piaskowca 

w typie tronującej Vierge en Majesté reprezentująca wpływy sztuki francuskiej z terenów Burgundii.