wtorek, 18 czerwca 2019

Drewniane cerkwie łemkowskie nr 01

Beskid Sądecki - Dolina Popradu (część I)

Łemkowszczyzna to południowo-wschodni region Polski i północno-wschodnie regiony Słowacji, zamieszkane przez napływową ludność pochodzenia wołosko-ruskiego. Ludność wołoska, zajmująca się głównie pasterstwem, napłynęła na te tereny z południa najwcześniej (na przełomie XIV/XV w.). Po niej od XV w. dołączała ludność ze wschodu pochodzenia ruskiego. W Polsce ludność tę zaczęto nazywać Łemkami od używanego przez nich słowa łem (tylko) pochodzącego z języka słowackiego. Początkowo Łemkowie traktowali to określenie jako obraźliwe, lecz z czasem zaakceptowali je i używają do dziś. Na Słowacji określenie to nie występuje. Mieszkańców terenów po południowej stronie granicy nazywa się tam Rusinami, a potocznie Rusnakami.
Na terenie Polski Łemkowie zasiedlili cały obszar Beskidu Niskiego od graniczącej z Bieszczadami Doliny Osławy na wschodzie, po Dolinę Popradu w Beskidzie Sądeckim na zachodzie. Wyjątkową enklawą osadnictwa łemkowskiego na zachodzie jest tzw. Ruś Szlachtowska - cztery wsie: Szlachtowa, Jaworki, Czarna i Biała Woda - w Dolinie Potoku Grajcarek w okolicach Szczawnicy.
Po II wojnie światowej wszyscy Łemkowie zostali wysiedleni - większość w latach 1944-1946 na teren Ukrainy, pozostała część w 1947 r. na Ziemie Odzyskane w ramach "Akcji Wisła". Na terenach gdzie trwały silne walki UPA wiele wsi uległo całkowitej zagładzie. Po 1956 r. część Łemków z Ziem Zachodnich powróciła w rodzinne strony, głównie do wsi: Uście Gorlickie, Bielanka, Hańczowa, Zdynia, Komańcza. Łemkowie nadal żyją w Polsce - duże skupiska na Ziemiach Zachodnich (np. w Legnicy) oraz na ich dawnych terenach rodzinnych m.in. w Gorlicach i Krynicy Zdroju. W Zdyni co roku w lipcu organizowany jest festiwal kultury łemkowskiej "Łemkowska Watra" z udziałem zespołów i uczestników z całej Polski, Ukrainy i Słowacji.
Trwałym śladem obecności Łemków na tych terenach są stare cerkwie greckokatolickie i prawosławne, głównie drewniane. W kilkunastu wsiach zachowały się cerkwie murowane.
Inaczej niż w Bieszczadach, na terenie Łemkowszczyzny zachowało się stosunkowo wiele, bo około 60 starych cerkwi drewnianych. Nie bez znaczenia było przejmowanie ich zaraz po wojnie przez Kościół Rzymskokatolicki, co zabezpieczyło je przed dewastacją i rozkradaniem wyposażenia. Cerkwie łemkowskie reprezentują trzy dość jednolite style. Są to: klasyczny typ północno-zachodni, północno-wschodni i schyłkowy.
Ogólnie rzecz biorąc każda cerkiew łemkowska zbudowana jest na podłużnym planie, jest orientowana (prezbiterium skierowane na wschód), konstrukcji zrębowej i składa się z trzech części: najwyższej i szerszej nawy oraz niższego prezbiterium i babińca. Przy prezbiterium dobudowywano jedną lub dwie zakrystie. Starsze cerkwie nie miały wież, tylko dachy namiotowe zwieńczone pozorną latarnią z makowiczką i krzyżem. W XVIII w. pod wpływem kościoła łacińskiego zaczęto budować lub dobudowywać do istniejących już cerkwi wieże-dzwonnice o pochyłych ścianach, które swymi słupami obejmowały lub wchodziły do babińca. Wieże te w górnej części gdzie znajdują się dzwony mają tzw. izbicę z otworami głosowymi. Czasami jest to tylko pozorna izbica z podwójnym obiciem krótszymi deskami górnej części wieży. W niektórych cerkwiach w dolnej części wieży budowano tzw. zachatę na kształt zamkniętych sobót, która służyła jako składzik lub do powiększenia babińca. Jednocześnie dachy prezbiterium i nawy otrzymały barokowe hełmy.     
Klasyczne cerkwie typu północno-zachodniego mają najczęściej dwu lub trzykrotnie łamane dachy namiotowe zakończone wieżą z barokowym hełmem (tzw, banią), pozorną latarnią i krzyżem. Niektóre starsze cerkwie zamiast barokowego hełmu zachowały poprzednie zwieńczenie, tzn. ślepą latarnię z makowiczką i krzyżem (np. Bałucianka i Bodrużal na Słowacji). Pod koniec XVIII w. zaczęto upraszczać zwieńczenia zrębowe. Załamania na dachach namiotowych imitowane są tylko gzymsami i pojawiają się dachy kalenicowe. Wieża, która pierwotnie obejmowała babiniec dostawiana jest od zachodu, co daje dodatkową przestrzeń dla wiernych. Należy jednocześnie pamiętać, że niektóre starsze cerkwie upraszczano po przebudowie. Rezygnowano z dachów namiotowych zamieniając je na kalenicowe.  
Późniejsze cerkwie XIX i XX-wieczne, zwane schyłkowymi, mają uproszczoną formę na wzór kościołów rzymskokatolickich. Nakryte są dachem jedno lub dwu-kalenicowym, a tradycyjna trójdzielność zaznaczona jest na zewnątrz wieżyczkami z barokowym hełmem, pozorną latarnią i krzyżem lub tylko pozorną latarnią z krzyżem.
Niezależnie od powyższych typów, na terenie Łemkowszczyzny znajduje się kilka cerkwi w innych stylach: huculskim (Gładyszów) i narodowo-ukraińskim (Daliowa, Krzywa) lub epigonalne próbujące naśladować inne style (np. Złockie, Słotwiny). 
Cerkwie, które chcę tu pokazać powstawały od początku XVII do XX wieku. Najstarsza z nich to słynna cerkiew w Powroźniku z 1600 r. Zachowane dokumenty mówią jedynie o sześciu cerkwiach istniejących na Łemkowszczyźnie w XVI w. Były to świątynie w Krempnej, Radoszycach, Tylawie, Daliowej, Myscowej i Zyndranowej. Żadna z nich nie przetrwała do naszych czasów. Od zakończenia II wojny światowej do 1956 r., czyli do końca tzw. "akcji na cerkwie", na terenie Łemkowszczyzny zniszczono ogółem 65 cerkwi, najstarsze pochodziły z XVII w. 
Od paru lat podróżuję po tych terenach i - z małymi wyjątkami - zwiedziłem prawie wszystkie cerkwie. Przesuwał się będę z zachodu na wschód, bowiem najstarsze i najbardziej typowe cerkwie łemkowskie znajdują się na zachodzie - w Beskidzie Sądeckim i w centralnej części Beskidu Niskiego. Zaczynam od Doliny Popradu w Beskidzie Sądeckim gdzie znajduje się 8 cerkwi drewnianych. Posuwał się będę z biegiem Popradu, czyli z południa na północ. Zamieszczam też zdjęcia wnętrz tych cerkwi, które udało mi się zwiedzić od środka. W miarę możności korzystałem z prowadzonej w województwie małopolskim akcji "obiekty otwarte latem". Do innych udało mi się czasami wejść przed lub po nabożeństwie. Cerkwie pokazywane w tym poście według kolejności to:  

Dubne, Leluchów, Jastrzębik i Złockie

 

DUBNE - cerkiew św. Michała Archanioła typu północno-zachodniego z 1853 lub 1863 r. Obecnie kościół pod tym samym wezwaniem, 
filia parafii w Muszynie.

Cerkiew św. Michała Archanioła w Dubnem

Cerkiew św. Michała Archanioła w Dubnem

 Cerkiew św. Michała Archanioła w Dubnem
  
Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Dubnem. Ikonostas stanowi przegrodę między prezbiterium a nawą. Oddziela miejsce święte - sanktuarium od nawy i babińca - miejsca dla wiernych grzeszników. Mniej więcej do XVIII w. ustalił się jego kształt podporządkowany pewnej treści teologicznej. Stanowi on swego rodzaju biblię dla ubogich, która ma przybliżać ewangelię i uczyć prawd wiary. Składa się z czterech rzędów ikon: namiestnych, prazdników, deesis i proroków starego testamentu. Zwieńczeniem jego jest "Ukrzyżowanie" - malowany krucyfiks z postaciami Matki Boskiej po lewej i św. Jana po prawej. Najważniejszy rząd ikon namiestnych składa się z od lewej do prawej: ikony świętego najbardziej czczonego w danym regionie (na Łemkowszczyźnie jest to zwykle św. Mikołaj, patron ubogich i pasterzy), ikony Matki Boskiej (Hodegetrii lub Eleusy), ikony Chrystusa Nauczającego i ikony chramowej, czyli patrona cerkwi.

Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Dubnem. Lewa środkowa ikona namiestna: Matki Boskiej Hodegetrii występująca po lewej stronie carskich wrót. Matka Boska Hodegetria to najpopularniejsze w sztuce wschodniej przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Matka Boska w lewej ręce trzyma Dzieciątko, prawą wskazuje na nie, symbolicznie pokazując drogę do zbawienia. Jest to wizerunek hieratyczny, obie postacie patrzą na wprost, nie mając ze sobą kontaktu wzrokowego. Nazwa Hodegetria pochodzi od kościoła Ton Hodigon w Konstantynopolu gdzie zgodnie z tradycją wschodnią miał być przeniesiony wizerunek Matki Boskiej namalowany przez św. Łukasza. 

Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Dubnem - prawa środkowa ikona namiestna Chrystusa Nauczającego, 
występująca po prawej stronie carskich wrót

Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Dubnem. Fragment ikonostasu - chramowa ikona patrona cerkwi

Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Dubnem - carskie wrota

Cerkiew św. Michała Archanioła w Dubnem. Dwa fragmenty ikonostasu - prazdniki i Apostołowie z rzędu deesis 
(po lewej śś. Piotr i Andrzej, po prawej śś. Paweł i Jakub Starszy).

LELUCHÓW - cerkiew św. Dymitra z 1861 r. Jest to cerkiew typu północno-zachodniego po przebudowie. Ma formę uproszczoną - podwójnie łamane dachy namiotowe nie mają hełmów barokowych, zwieńczone są jedynie ślepymi latarniami z krzyżem, wieża z pozorną izbicą. Na zewnątrz słupowa dzwonnica nakryta daszkiem namiotowym. Obecnie kościół pod tym samym wezwaniem. 

Cerkiew św. Dymitra w Leluchowie. Aktualny widok cerkwi na wiosnę. 
W lecie liście drzew prawie całkowicie zasłaniają wieżę od frontu.

Cerkiew św. Dymitra w Leluchowie - aktualny widok na wiosnę

Cerkiew św. Dymitra w Leluchowie - aktualny widok z tyłu na wiosnę

Wnętrze cerkwi św. Dymitra w Leluchowie

Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Leluchowie. Polichromię wnętrza i ikonostas wykonał zaproszony z Bardejowa 
słowacki malarz węgierskiego pochodzenia Viktor Zomph. Był on również autorem ikonostasu cerkwi w niedalekiej Andrzejówce.

Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Leluchowie - pierwsza z lewej w rzędzie namiestnych ikona św. Mikołaja. Po prawej stronie 
widoczne lewe wrota diakońskie z ikoną Matki Boskiej ze "Zwiastowania", Archanioł Gabriel znajduje się na prawych wrotach diakońskich.

Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Leluchowie - ikona namiestna Matki Boskiej Hodegetrii

Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Leluchowie - ikona namiestna Chrystusa Nauczającego 

Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Leluchowie. Lewa strona drugiego, trzeciego i czwartego rzędu ikon. Drugi rząd to prazdniki - sceny przedstawiające 12 najważniejszych świąt roku liturgicznego. Rząd trzeci to deesis (z greckiego oznaczający błagalną modlitwę). Przedstawia on Chrystusa na tronie (Pantokrator - Wszechwładca lub Wielki Kapłan) w otoczeniu Apostołów, orędowników ludzi. Czwarty rząd przedstawia ikony 12 proroków Starego Testamentu. Prorocy i Apostołowie występują parami; w niektórych cerkwiach pojedynczo. 

Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Leluchowie. "Ostatnia Wieczerza" występująca nad carskimi wrotami w rzędzie prazdników i środkowa część deesis - Chrystus Pantokrator. W starszych cerkwiach na środkowej ikonie obok Chrystusa stoją w błagalnej pozie: po lewej Matka Boska, po prawej św. Jan Chrzciciel. Jest to tzw. Trimorfon, najstarsza forma deesis. Trimorfon z Apostami nazywany jest wielkim deesis

Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Leluchowie. Prawa strona drugiego, trzeciego i czwartego rzędu ikon.

Cerkiew św. Dymitra w Leluchowie. Ikona Pieta, najprawdopodobniej autorstwa Viktora Zompha. Motyw piety to również wpływ sztuki łacińskiej.

Cerkiew św. Dymitra w Leluchowie. Zabytkowy krucyfiks z XVIII w. To niezwykła rzadkość w cerkwi, która w zasadzie nie dopuszczała wizerunków przestrzennych postaci (rzeźb, reliefów). Dozwolone były tylko wizerunki płaskie w postaci ikony. Moje wątpliwości czy jest to  krucyfiks łaciński czy wschodni rozwiał napis na krzyżu w cyrylicy - INCI. 

JASTRZĘBIK - Cerkiew św. Łukasza Ewangelisty typu północno-zachodniego z XIX w. Dokładna data budowy nie została ustalona. Obecnie jest to kościół pod tym samym wezwaniem, filia parafii w Złockiem. Cerkiew znajduje się na skarpie powyżej drogi. Po jej bokach rosną wysokie drzewa zakrywające ją w lecie. Z przodu na skarpie stoi duża latarnia z plątaniną kabli. Jedyny ciekawy widok latem jest z tyłu od strony prezbiterium.

Wieże cerkwi św. Łukasza Ewangelisty w Jastrzębiku

Cerkiew św. Łukasza Ewangelisty w Jastrzębiku - widok na wiosnę

Cerkiew św.Łukasza Ewangelisty w Jastrzębiku. Brak liści na drzewach pozwala dokładnie zobaczyć architekturę cerkwi. 
Jest to nietypowa cerkiew w stylu północno-zachodnim z wydłużonym babińcem krytym dachem kalenicowym, 
do którego dostawiona jest wieża z izbicą i zachatą. 

Cerkiew św. Łukasza Ewangelisty w Jastrzębiku. Widok z parkingu na wiosnę.

Ikonostas cerkwi św. Łukasza Ewangelisty w Jastrzębiku

 Ikonostas cerkwi św. Łukasza w Jastrzębiku - lewa skrajna ikona namiestna św. Mikołaja

Ikonostas cerkwi św. Łukasza Ewangelisty w Jastrzębiku - lewa środkowa ikona namiestna Matki Boskiej Hodegetrii.

Ikonostas cerkwi św. Łukasza w Jastrzębiku - prawa środkowa ikona namiestna Chrystusa Nauczającego

Ikonostas cerkwi w Jastrzębiku - ikona chramowa św. Łukasza Ewangelisty

Cerkiew św. Łukasza w Jastrzębiku - deesis ze starego ikonostasu na balustradzie chóru muzycznego

ZŁOCKIE - Cerkiew św. Dymitra, obecnie kościół parafialny pod wezwaniem Narodzenia NMP. Zbudowana w latach 1867-1872 przez cieślę Kondracza. Jest to jedna z największych cerkwi łemkowskich i pierwsza kopułowa, epigonalna wzorowana na cerkwiach w stylu narodowo-ukraińskim. Cerkiew zbudowana jest na planie krzyża - posiada transept na wysokości kopuły. 

Dzwonnica i cerkiew św. Dymitra w Złockiem.

Cerkiew św. Dymitra w Złockiem - widok od strony starego cmentarza.
 
Na początku lat 20. XXI w. postawiono przed cerkwią tę kapliczkę Chrystusa Frasobliwego

Widok na imponującą kopułę cerkwi św. Dymitra w Złockiem

Cerkiew św. Dymitra w Złockiem. Od strony drogi cerkiew otoczona jest szpalerem wysokich drzew, które w lecie zasłaniają ją dokładnie. 
Widok bez liści na drzewach pozwala obejrzeć cerkiew od strony północnej.
 
Cerkiew św. Dymitra w Złockiem. Widok cerkwi od strony prezbiterium na wiosnę
 
Wnętrze cerkwi św. Dymitra w Złockiem. W cerkwi byłem na wieczornej mszy i zdjęcia udało mi się zrobić w czasie procesji gdy uczestnicy wyszli na zewnątrz. Pierwszy rzut oka po wejściu do cerkwi robi niesamowite wrażenie - pod tonącą w półmroku wysoką kopułą pojawia się jasne prezbiterium z ikonostasem niczym scena, na której rozgrywać się będzie misterium mszalne.

Wnętrze cerkwi św. Dymitra w Złockiem. W dużym przestronnym wnętrzu w kolorze naturalnego drewna jedynie prezbiterium w niebieskiej tonacji posiada polichromię. Stwarza to ciekawą scenerię dla wspaniałego ikonostasu. Po jego bokach w nawie stoją dwa ołtarze - Matki Boskiej Częstochowskiej z lewej oraz Cyryla i Metodego z prawej.

Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Złockiem. Twórcami ikon są Antoni i Michał Bogdańscy. Była to trzypokoleniowa rodzina malarzy kościelnych i cerkiewnych, którzy na przełomie XIX i XX w. działali na terenie Łemkowszczyzny po obu stronach Karpat. Nestorem rodu był Józef Bogdański urodzony w Kalwarii Pacławskiej. Jego synami byli Paweł i Antoni, a wnukami Jan i Feliks synowie Pawła oraz Michał i Zygmunt synowie Antoniego. Zarzuca się im latynizację malarstwa cerkiewnego (czerpali ze wzorów zachodnich, nie bizantyjskich), ale takie było zapotrzebowanie w tym czasie na sztukę cerkiewną i potrafili to dobrze wykorzystać. Nie narzekali na brak zamówień, a z ich dorobku zachowało się wiele prac w cerkwiach Łemkowszczyzny. Na uwagę zasługuje również bardzo piękna robota snycerska ram ikonostasu.

Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Złockiem - skrajna lewa ikona namiestna św. Mikołaja

Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Złockiem - ikona namiestna Matki Boskiej Hodegetrii 


Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Złockiem - ikona namiestna Chrystusa Nauczającego

 Ikonostas cerkwi w Złockiem - ikona chramowa św. Dymitra, patrona cerkwi
  
Cerkiew św. Dymitra w Złockiem. Górna część ikonostasu i polichromia na sklepieniu prezbiterium

Główny ołtarz cerkwi św. Dymitra w Złockiem
 
Cerkiew św. Dymitra w Złockiem.  Boczny ołtarz Matki Boskiej Częstochowskiej po lewej stronie ikonostasu.
 
Cerkiew św. Dymitra w Złockiem.  Boczny ołtarz śś. Cyryla i Metodego po prawej stronie ikonostasu.
 
Cerkiew św. Dymitra w Złockiem.  Boczny ołtarz Pieta w prawym ramieniu transeptu.

Cerkiew św. Dymitra w Złockiem. Ikona świętego kościoła wschodniego z widokiem cerkwi w Złockiem w tle. 

  
Bibliografia:
Przewodnik Cerkwie drewniane Karpat – Polska i Słowacja, praca zbiorowa
Oficyna Wydawnicza „Rewasz”
Stanisław Kryciński – Łemkowszczyzna (Po obu stronach Karpat, Czas wojny i pokoju, Nieutracona)
Wydawnictwo LIBRA
Jarosław Giemza – Cerkwie i ikony Łemkowszczyzny
Wydawnictwo LIBRA
Przewodnik Beskid Niski, praca zbiorowa
Oficyna Wydawnicza „Rewasz”
Bogdan Mościcki – Przewodnik Beskid Sądecki
Oficyna Wydawnicza „Rewasz”

2 komentarze:

  1. Post pełen bliskich mi krajobrazów i cudownych cerkiewek. Fajnie, że teraz prawie do każdej można zajrzeć i podziwiać wyposażenie. Ja takiego fartu nie miałem. Z przyjemnością obejrzałem i powspominałem.
    Pozdrawiam.

    OdpowiedzUsuń
  2. Zwiedzanie cerkwi od środka to kwestia chęci i czasu. Od dobrych 10 lat podróżuję po Beskidzie Niskim i poza 1 wyjątkiem nie spotkałem się z zakazem fotografowania, jak to ma miejsce w Czechach i na Słowacji. Żeby wejść do środka cerkwi trzeba czasami poprosić księdza lub kościelnego o otwarcie, przyjść przed lub na koniec mszy albo skorzystać z akcji „obiekty otwarte latem” organizowanej od kilku lat w województwie Małopolskim. Tym sposobem udało mi się zwiedzić kilkanaście cerkwi od środka. Aby zobaczyć większość lub wszystkie trzeba by poświęcić bardzo wiele czasu lub mieszkać w tym regionie.

    OdpowiedzUsuń

Dziękuję za odwiedzenie mojego bloga. Będzie mi miło przeczytać Twój komentarz na temat opublikowanego posta.