Beskid Niski - Dolina Górnej Wisłoki (część I)
Kolejną grupą cerkwi na wschód od dorzecza Ropy są cerkwie w górnym biegu Wisłoki. Wisłoka wpadająca do Wisły na terenie Kotliny Sandomierskiej jest główną rzeką środkowej części Beskidu Niskiego, do której wpadają Ropa i Jasiołka oraz wiele większych i mniejszych potoków. Będą to w kolejności następujące cerkwie:
Czarne, Wołowiec, Świątkowa Wielka, Świątkowa Mała i Kotań
CZARNE to nieistniejąca dziś wieś w południowej części Beskidu Niskiego w dolinie górnej Wisłoki. W wiosce tej znajdowała się greckokatolicka cerkiew pod wezwaniem św. Dymitra z 1786 lub 1789 r. Była użytkowana do 1927 r. gdy wszyscy mieszkańcy wsi przeszli na prawosławie i zbudowali tuż obok czasownię. Po wysiedleniu wszystkich mieszkańców w 1947 r. obie świątynie stały opuszczone. W 1967 r. podczas silnej wichury zawaliła się prawosławna czasownia. Na ocalałą cerkiew zwróciła uwagę dyrekcja skansenu w Nowym Sączu. W 1993 r. świątynia została rozebrana, przewieziona do Nowego Sącza i zrekonstruowana. Została udostępniona do zwiedzania w roku 2001. Jest to cerkiew typu północno-zachodniego - trójdzielna z najszerszą nawą, węższym i niższym prezbiterium i babińcem otoczonym słupami izbicowej wieży z zachatą. Łamane dachy namiotowe i wieża zwieńczone są pozornymi latarniami z makawicą i krzyżem.
Cerkiew św. Dymitra z Czarnego w skansenie w Nowym Sączu
Wnętrze cerkwi św. Dymitra z Czarnego w skansenie w Nowym Sączu. Polichromia figuralno-ornamentalna jest autorstwa Jana Bogdańskiego,
który również przemalował ikonostas. Ze względu na kradzież ikon, z jego prac zachowały się tylko dwie: św. Mikołaj i "Ostatnia Wieczerza".
WOŁOWIEC to nieduża wieś położona nad potokiem Zawoja, dopływem górnej Wisłoki. Na południowym krańcu wsi stoi malowniczo położona na wyniosłym wzgórzu dawna cerkiew greckokatolicka pod wezwaniem Opieki Bogurodzicy. Powstała prawdopodobnie w XVIII w. i była kilkakrotnie remontowana. Podobnie jak w Czarnem, w 1927 r. większość mieszkańców przeszła na prawosławie. Zbudowano wówczas prowizoryczną kaplicę, a w 1938 r, nową cerkiew prawosławną, którą rozebrano w 1955 r. Po wysiedleniu dawnych mieszkańców w 1947 r. stara cerkiew wykorzystywana była jako pomieszczenie dla owiec i bydła i niszczała w szybkim tempie. W latach 60. XX w. powracający z wysiedlenia prawosławni Łemkowie przejęli i wyremontowali zdewastowaną świątynię. Koniecznym okazało się rozebranie i wybudowanie nowego prezbiterium. Kolejny poważny remont miał miejsce w latach 90. Obecnie pełni funkcję cerkwi prawosławnej filii parafii w Bartnem. Jest to cerkiew typu północno-zachodniego - trójdzielna, nakryta łamanymi dachami namiotowymi. Duża pochyła izbicowa wieża z zachatą obejmuje babiniec. Dachy cerkwi zwieńczone są pozornymi latarniami z makowiczką, dach wieży - baniastym hełmem z pozorną latarnią i makowiczką. Cerkiew pokryta jest gontem, jedynie dach nowego prezbiterium - blachą.
Wewnątrz znajduje się kompletny ikonostas prawdopodobnie z końca XVIII w. stanowiący depozyt składnicy ikon w Łańcucie. Jest to składanka ikon pochodzących z różnych cerkwi. Na przykład skrajne ikony namiestne są różnej wielkości, zaś w rzędzie prazdników i deesis występuje większa niż zwykle ilość ikon różniących się między sobą wielkością. Mimo wszystko jest to ciekawe rozwiązanie, bo lepiej jest eksponować ikony w oryginalnych cerkiewnych wnętrzach, nawet w tak mało spójny sposób, aniżeli przechowywać je w magazynie niedostępnym dla publiczności. Należy dodać, że znajdujące się w Wołowcu ikony są wysokiej klasy, podobnie jak inne jego elementy jak carskie i diakońskie wrota. Na uwagę zasługuje również polichromia na kopule i ścianach cerkwi oraz misterna obudowa chóru muzycznego. Pieczołowita rekonstrukcja wnętrza tej cerkwi "na końcu świata" zasługuje na najwyższe uznanie.
Wewnątrz znajduje się kompletny ikonostas prawdopodobnie z końca XVIII w. stanowiący depozyt składnicy ikon w Łańcucie. Jest to składanka ikon pochodzących z różnych cerkwi. Na przykład skrajne ikony namiestne są różnej wielkości, zaś w rzędzie prazdników i deesis występuje większa niż zwykle ilość ikon różniących się między sobą wielkością. Mimo wszystko jest to ciekawe rozwiązanie, bo lepiej jest eksponować ikony w oryginalnych cerkiewnych wnętrzach, nawet w tak mało spójny sposób, aniżeli przechowywać je w magazynie niedostępnym dla publiczności. Należy dodać, że znajdujące się w Wołowcu ikony są wysokiej klasy, podobnie jak inne jego elementy jak carskie i diakońskie wrota. Na uwagę zasługuje również polichromia na kopule i ścianach cerkwi oraz misterna obudowa chóru muzycznego. Pieczołowita rekonstrukcja wnętrza tej cerkwi "na końcu świata" zasługuje na najwyższe uznanie.
Cerkiew Opieki Bogurodzicy w Wołowcu
Cerkiew Opieki Bogurodzicy w Wołowcu
Cerkiew Opieki Bogurodzicy w Wołowcu
Cerkiew Opieki Bogurodzicy w Wołowcu
Cerkiew Opieki Bogurodzicy w Wołowcu
Ikonostas cerkwi Opieki Bogurodzicy w Wołowcu
Ikonostas cerkwi Opieki Bogurodzicy w Wołowcu - lewa strona rzędu ikon namiestnych
(św. Mikołaj oraz Matka Boska Hodegetria rozdzielone wrotami diakońskimi) i prazdników
(św. Mikołaj oraz Matka Boska Hodegetria rozdzielone wrotami diakońskimi) i prazdników
Na terenie starego przycerkiewnego cmentarza zachowało się kilka ciekawych nagrobków. Dwie rzeźby Matki Boskiej z Dzieciątkiem.
Pierwsza z nich wykazuje cechy sztuki profesjonalnej i może pochodzić z warsztatu kamieniarskiego w Gorlicach.
Stary przycerkiewny cmentarz w Wołowcu.
Krzyże nagrobne prawdopodobnie z zakładu kamieniarskiego w Bartnem.
ŚWIĄTKOWA WIELKA to duża wieś połemkowska nad potokiem Świeżówka, dopływem Wisłoki. W środku wsi stoi dawna cerkiew greckokatolicka pod wezwaniem św. Michała Archanioła z 1757 r. Była wielokrotnie remontowana i przekształcana. Wieżę dobudowano w roku 1796, dużą zakrystię - w 1933 r. Po 1947 r. cerkiew stała przez parę lat opuszczona, w wyniku czego rozkradziono dużą część jej wyposażenia, łącznie z 2 ikonostasami. Po przejęciu jej przez kościół rzymskokatolicki położono kres kradzieżom, przystąpiono do rekonstrukcji polichromii i pozostałego mienia. Obecnie cerkiew jest filią kościoła parafialnego w Desznicy. Jest to duża cerkiew typu północno-zachodniego - trójdzielna, składająca się z prezbiterium, nawy i babińca skrytego pod nieproporcjonalnie wielką izbicową wieżą z zachatą. Przypuszcza się, że na pięterku w babińcu znajdowała się kaplica, którą zlikwidowano podczas budowy wieży. Cerkiew posiada łamane dachy namiotowe zwieńczone baniastymi hełmami z pozorną latarnią i makowiczką. Ściany nawy i wieży są pokryte gontem, prezbiterium i zakrystii są oszalowane deskami, a dachy cerkwi i wieży są pokryte blachą. Po ostatnim generalnym remoncie sprzed 5 lat, po wnikliwej analizie resztek kolorów starego poszycia, przywrócono jej pierwotną kolorystykę. Obecnie jest to najbardziej kolorowa cerkiew łemkowska przypominająca drewniane cerkwie podlaskie. Specjaliści twierdzą, że nie jest to jedyny wyjątek. Wiele dawnych cerkwi było równie kolorowych. Nawet niektóre istniejące cerkwie łemkowskie są w całości jaskrawo pomalowane na zewnątrz (np. Muszynka, Tylicz, Mochnaczka Niżna), inne zaś mają kolorowo malowane pewne elementy konstrukcji, np. izbice wież, ślepe latarnie, załamania dachów i gzymsy.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej
Wnętrze kopuły cerkwi św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej przedstawiające koronację NMP w niebie. Z dawnego wyposażenia cerkiewnego zachowała się głównie polichromia i duże kompozycje, których nie można było wynieść. Skradziono dwa ikonostasy, w tym starszy z XVII w. znajdujący się na strychu i wiele cennych ikon. W prezbiterium znajduje się obecnie główny ołtarz z obrazem Najświętszego Serca Pana Jezusa. Bogata polichromia została odnowiona po przejęciu cerkwi przez parafię rzymskokatolicką.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej - polichromia Koronacji NMP, zbliżenie
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej.
Ściany kopuły są pokryte bogatą dekoracją figuralno-ornamentalną, jak przedstawiona tu jedna ze scen Drogi Krzyżowej
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej - boczny ołtarz Koronacji NMP
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej - jedna z niewielu zachowanych dużych ikon ze sceną "Sądu Ostatecznego"
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej - duża kompozycja ze scenami Męki Pańskiej
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej. Znajdująca się na sklepieniu babińca znana i często reprodukowana polichromia wjazd proroka Eliasza na rydwanie do nieba. W wierzeniach ludowych na Rusi prorok ten (Ilija) uważany był za władcę burz - w ręku trzyma błyskawice, a grzmoty to odgłosy jego rydwanu. Dwa lata temu polichromia była w bardzo złym stanie i miała być poddana konserwacji.
ŚWIĄTKOWA MAŁA to jak sama nazwa wskazuje maleńka wieś nad górną Wisłoką, która obecnie liczy kilkanaście domów. Wśród nich na wysokiej skarpie powyżej drogi stoi dawna cerkiew greckokatolicka pod wezwaniem św. Michała Archanioła, obecnie filia parafii rzymskokatolickiej w Desznicy. Cerkiew powstała w 1762 r. prawdopodobnie poprzez dobudowanie nawy i babińca do wcześniejszej XVII wiecznej kapliczki. Opuszczona po 1947 r., zdewastowana i niemal pozbawiona wyposażenia cerkiew została odnowiona i zagospodarowana przez nowych polskich osadników. Skompletowano ikonostas i zgromadzono wiele ikon ze zniszczonych okolicznych cerkwi. Szczególnie znana i często opisywana jest duża scena "Sądu Ostatecznego". .Jest to cerkiew typu północno-zachodniego - trójdzielna z łamanymi dachami namiotowymi. Pod koniec XIX w. podczas remontu dobudowano do babińca wieżę, która skrywa przedsionek, a namiotowy dach babińca zamieniono na kalenicowy. Dachy cerkwi zwieńczone są pięknymi baniastymi hełmami z pozorną latarnią i makowiczką pokrytymi gontem, a wieża podobnym hełmem krytym blachą. Tutaj również spotykamy się z ciekawymi elementami kolorystycznymi na izbicy wieży, ślepych latarniach i załamaniach dachów.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej
Wieża cerkwi św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej
Hełmy cerkwi św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej
Wokół cerkwi na zboczu wzgórza znajduje się stary cmentarz z ciekawymi krzyżami i nagrobkami.
Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej. Jest on mocno zdekompletowany - brak w nim rzędu prazdników i proroków,
wrót diakońskich, a carskie wrota zastąpiono dużą ikoną Chrystusa Nauczającego.
Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej. Wstawiona w miejsce carskich wrót
duża ikona Chrystusa Nauczającego pochodzi prawdopodobnie z większego ikonostasu z innej cerkwi.
Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej. Ikona namiestna Matki Boskiej Hodegetrii,
pasująca rozmiarem do pozostałych ikon tego rzędu. Podejrzewam, że pochodzi z oryginalnego ikonostasu w tej cerkwi.
Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej.
Ikona namiestna Chrystusa Nauczającego pochodząca prawdopodobnie z oryginalnego ikonostasu w tej cerkwi.
Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej. Ikona Matki Boskiej Eleusy wstawiona pośrodku rzędu deesis w miejscu tradycyjnie zarezerwowanym dla Chrystusa Pantokratora lub trimorfonu. Sądząc po technice wykonania i rozmiarze ikona ta może pochodzić z tego samego większego ikonostasu co znajdująca się poniżej ikona Chrystusa Nauczającego.
Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej.
Ikony apostołów z rzędu deesis - u góry znajdujące się po lewej, u dołu po prawej stronie Eleusy.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej.
Najbardziej znana z tutejszej kolekcji scena "Sądu Ostatecznego".
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej. Górna część sceny "Sądu Ostatecznego".
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej. Środkowa część sceny "Sądu Ostatecznego"
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej. Dolna część sceny "Sądu Ostatecznego".
Z lewej strony kolejka zbawionych do raju, drzwi do niego wielkim kluczem otwiera św. Piotr.
Z lewej strony kolejka zbawionych do raju, drzwi do niego wielkim kluczem otwiera św. Piotr.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej. Jedna ze zbioru ikon - Chrystus Nauczający.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej. Jedna ze zbioru ikon - św. Michał Archanioł z klejmami.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej. Jedna ze zbioru ikon - Matka Boska Hodegetria.
KOTAŃ to niewielka wieś leżąca nad potokiem dopływem Wisłoki, kilka kilometrów na zachód od Świątkowej Małej. Przy lokalnej drodze odchodzącej od głównej szosy ze Świątkowej do Krempnej, na wysokiej skarpie stoi dawna cerkiew greckokatolicka pod wezwaniem śś. Kosmy i Damiana. Obecnie pełni funkcję kościoła filialnego parafii w Krempnej. Nie ma zgodności co do daty jej powstania. Niektórzy badacze uważają że powstała w 1782 r., inni że w 1841 r. lub na przełomie XVIII i XIX w. Była remontowana pod koniec XIX w. i w roku 1930. W latach 1962-1963 służby konserwatorskie rozebrały na części mocno zniszczoną już wówczas budowlę i złożyły na nowo, wymieniając zbutwiałe elementy. Kolejny remont przeprowadzono w latach 2003-2004. Jej wierna kopia znajduje się w skansenie we Lwowie, ponieważ ukraińscy specjaliści uznali tę cerkiew za najbardziej reprezentatywną dla stylu łemkowskiego. Jest to cerkiew typu północno-zachodniego - trójdzielna z łamanymi dachami namiotowymi i dużą pochyłą izbicową wieżą obejmującą babiniec. Dachy cerkwi zwieńczone są pozornymi latarniami z makowiczką, a profilowany dach namiotowy wieży - baniastym hełmem z pozorną latarnią i makowiczką.
Cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Kotaniu
Cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Kotaniu
Cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Kotaniu
Cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Kotaniu
Cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Kotaniu
Cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Kotaniu
Zwieńczenie dachów cerkwi śś. Kosmy i Damiana w Kotaniu
Cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Kotaniu. W latach 60. XX w. cerkiew pozbawiono całego wyposażenia, które zostało zabrane do konserwacji. Po długich staraniach w 2001 r. odzyskano część ikonostasu w postaci rzędu deesis, "Ostatniej Wieczerzy" i krzyża (na zdjęciu wyżej) oraz ikony chramowej. Pozostałe wyposażenie znajduje się nadal w składnicy ikon w Łańcucie. Ikonostas powstał pod koniec XVII w. Jego autorem jest znany z imienia i nazwiska malarz cerkiewny z Rybotycz - Jacenty Rybotycki.
Cerkiew w Kotaniu - ikona chramowa śś. Kosmy i Damiana autorstwa Jacentego Rybotyckiego.
Lapidarium pod gołym niebem na placu przycerkiewnym w Kotaniu. W 1965 r. zgromadzono tu 23 kamienne nagrobki
z opuszczonych cmentarzy i krzyże przydrożne z terenu Łemkowszczyzny ratując je przed zniszczeniem
Lapidarium pod gołym niebem przy cerkwi śś. Kosmy i Damiana w Kotaniu.
Ten krzyż świadczy o wysokiej klasie prac tutejszych kamieniarzy.
Bibliografia:
Przewodnik
Cerkwie drewniane Karpat – Polska i Słowacja, praca zbiorowa
Oficyna Wydawnicza „Rewasz”
Stanisław Kryciński – Łemkowszczyzna (Po obu stronach Karpat, Czas
wojny i pokoju, Nieutracona)
Wydawnictwo LIBRA
Jarosław Giemza – Cerkwie i ikony Łemkowszczyzny
Wydawnictwo LIBRA
Przewodnik
Beskid Niski, praca zbiorowa
Oficyna Wydawnicza „Rewasz”
Bogdan Mościcki – Przewodnik Beskid Sądecki
Oficyna Wydawnicza „Rewasz”
