Jak wspominałem we wstępie cyklu Drewniane cerkwie łemkowskie, na terenach dawnej Łemkowszczyzny do naszych czasów zachowało się kilkanaście cerkwi murowanych. Trzy najstarsze powstały w Trzcianie (XVII w.), Rozdzielu i Łabowej (II połowa XVIII w.) Większość z nich powstała w XIX w. za panowania Habsburgów, a nieliczne w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Na specjalną uwagę zasługują tzw. cerkwie józefińskie, które powstawały przez cały XIX w. od czasów panowania cesarza Józefa II, syna i następcy cesarzowej Marii Teresy. W wyniku regulacji prowadzonej w tym czasie na terenie całej Galicji i Lodomerii powstało wiele murowanych cerkwi i kościołów według jednolitego wzorca zwanego Landspfarkirche. Była to koncepcja budowania okazałej i taniej murowanej świątyni wiejskiej w oparciu o powielane projekty z czasów Marii Teresy, z dużym uproszczeniem detali architektonicznych. Mimo że schemat powstał w odniesieniu do kościołów rzymskokatolickich, to bardzo szybko zaadaptowano go na potrzeby innych wyznań.
We wspomnianym wstępie pisałem również, że terenem zamieszkałym przez Łemków najbardziej na zachód była tzw. Ruś Szlachowska - cztery wioski: Szlachtowa, Jaworki, Czarna i Biała Woda nad Potokiem Grajcarek na wschód od Szczawnicy na pograniczu Pienin i Beskidu Sądeckiego. Stanowiła ona swego rodzaju łemkowską enklawę wśród osadnictwa polskiego. Wszyscy Łemkowie zostali stamtąd wysiedleni pod koniec wojny na Ukrainę i w latach 1947-1950 na Ziemie Odzyskane w ramach Akcji "Wisła". Na Rusi Szlachtowskiej zachowały się dwie cerkwie murowane, które zastąpiły starsze cerkwie drewniane.
JAWORKI to wioska leżąca na pograniczu Pienin i Beskidu Sądeckiego kilka kilometrów na wschód od Szczawnicy, W centrum wsi na dnie malowniczej doliny Potoku Grajcarek stoi dawna cerkiew greckokatolicka św. Jana Złotoustego, obecnie parafialny kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. Z łagodnego zbocza doliny powyżej cerkwi rozciąga się wspaniały widok na strome wzgórza na przeciwległym brzegu potoku i graniczne pasmo Pienin. W 1798 r. po utworzeniu w Jaworkach parafii greckokatolickiej obejmującej także Białą i Czarną Wodę zbudowano nową murowaną cerkiew na miejscu starszej drewnianej z roku 1680. Jest to cerkiew w stylu józefińskim orientowana, jednonawowa, zbudowana z kamienia sprowadzonego ze Słowacji, otynkowana. Nad zachodnią częścią korpusu budowli wznosi się prosta wieża zwieńczona barokowym hełmem. Na kalenicy nawy jest mała smukła wieżyczka zwieńczona podobnym małym hełmem. Wnętrze nakryte jest sklepieniem kolebkowym z lunetami. Sklepienie i ściany pokrywa polichromia wykonana w 1926 r. przez Andrija Demkowicza. Najcenniejszym elementem wyposażenia jest wielostrefowy rokokowy ikonostas z końca XVIII w. Uderza w nim niezwykłe bogactwo elementów dekoracyjnych ram i wolnych przestrzeni. Przed cerkwią znajduje się duży cmentarz parafialny.
Cerkiew św. Jana Złotoustego w Jaworkach
Cerkiew św. Jana Złotoustego w Jaworkach
Cerkiew św. Jana Złotoustego w Jaworkach. Cerkiew otoczona jest ogrodzeniem z drewnianych bali nakrytym gontowym daszkiem
Kapliczka Matki Boskiej w ogrodzeniu cerkwi
Cerkiew św. Jana Złotoustego w Jaworkach od strony prezbiterium
Cerkiew św. Jana Złotoustego w Jaworkach
Widok przez kratę do wnętrza cerkwi św. Jana Złotoustego w Jaworkach
Widok przez kratę na ikonostas cerkwi św. Jana Złotoustego w Jaworkach
Rokokowy ikonostas cerkwi św. Jana Złotoustego w Jaworkach - środkowe ikony namiestne Matki Boskiej Hodegetrii i Chrystusa Nauczającego rozdzielone carskimi wrotami. Zbliżenie pozwala docenić niezwykłe bogactwo zdobień ram ikonostasu.
Ikonostas cerkwi św. Jana Złotoustego w Jaworkach - lewa skrajna ikona namiestna św. Mikołaja
Ikonostas cerkwi w Jaworkach - ikona chramowa św. Jana Złotoustego. Jest to właściwie często spotykana ikona trzech hierarchów kościoła wschodniego śś. Grzegorza, Jana Złotoustego i Bazylego. Patron cerkwi przedstawiony jest w centrum.
SZLACHTOWA to dawna wieś łemkowska sąsiadująca ze Szczawnicą, obecnie włączona do miasta, stanowiąca jej wschodnią dzielnicę. W centrum wsi stoi imponująca dawna cerkiew greckokatolicka Opieki Matki Bożej (Pokrow), obecnie kościół parafialny pod wezwaniem Matki Bożej Pośredniczki Łask. W Szlachtowej istniała stara drewniana cerkiew z XVII w., którą rozebrano w roku 1905. Już w roku 1895 ówczesny paroch Jan Durkot przedstawił ambitny projekt 2 architektów Grabowskiego i Podoleckiego budowy cerkwi murowanej. Przekraczał on znacznie możliwości parafian i budowa ciągnęła się latami - w 1907 r. zawaliła się centralna kopuła, wreszcie w 1920 roku cerkiew ukończono. Jest to świątynia zbudowana na planie krzyża greckiego w stylu eklektycznym zgodnie z ówczesnymi wzorami rosyjskiej architektury cerkiewnej. Składa się z trzech części: prezbiterium, nawy z dwoma bocznymi kryłosami tworzącymi transept i babińca. Cerkiew posiada trzy wielkie kopuły kryte blachą - największą nad nawą i dwie mniejsze nad prezbiterium i babińcem. Zbudowana jest z kamienia, otynkowana. Po wysiedleniu Łemków w cerkwi zaczęto odprawiać msze dla napływowych rzymskich katolików. W 1950 r. erygowano parafię rzymskokatolicką, a w 1952 r. zmieniono wezwanie na obecne.
Cerkiew Opieki Matki Bożej w Szlachtowej
Cerkiew Opieki Matki Bożej w Szlachtowej.
Przed cerkwią stoi kamienna trójarkadowa dzwonnica parawanowa, w której jest tylko jeden dzwon
Przed cerkwią stoi kamienna trójarkadowa dzwonnica parawanowa, w której jest tylko jeden dzwon
Cerkiew Opieki Matki Bożej w Szlachtowej - widok od strony północnej
Widok przez kratę na wnętrze cerkwi Opieki Matki Bożej w Szlachtowej
Monumentalny ikonostas cerkwi Opieki Matki Bożej w Szlachtowej wykonany w tradycji szkoły lwowskiej - malowany na płótnie, postacie przedstawione są w pełni realistycznie portretowo, nie schematycznie jak w malarstwie ikonowym
Ikonostas cerkwi Opieki Matki Bożej w Szlachtowej
Górna część ikonostasu cerkwi Opieki Matki Bożej w Szlachtowej
Dolna część ikonostasu cerkwi Opieki Matki Bożej w Szlachtowej
Środkowa część ikonostasu cerkwi Opieki Matki Bożej w Szlachtowej
Ikonostas cerkwi Opieki Matki Bożej w Szlachtowej - środkowe ikony namiestne i carskie wrota
Ikonostas cerkwi Opieki Matki Bożej w Szlachtowej - carskie wrota z medalionami czterech ewangelistów i "Zwiastowaniem" pośrodku
Ikonostas cerkwi Opieki Matki Bożej w Szlachtowej - lewa skrajna ikona namiestna św. Mikołaja
Ikonostas cerkwi Opieki Matki Bożej w Szlachtowej - centralna część prazdników (Ostatnia Wieczerza) i deesis (Chrystus Wielki Kapłan w otoczeniu Matki Boskiej i św. Jana Chrzciciela), nad nimi prorocy Starego Testamentu, Duch Święty i Bóg Ojciec.
ZUBRZYK to wioska leżąca przy drodze z Piwnicznej do Muszyny Zdroju biegnącej wzdłuż meandrującego Popradu na granicy ze Słowacją. Pośrodku wsi na malowniczym wzniesieniu stoi dawna murowana cerkiew greckokatolicka św. Łukasza z 1875 r. Po wysiedleniu Łemków, od 1947 r. użytkowana jest przez kościół rzymskokatolicki, obecnie jako kościół filialny pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego parafii w Żegiestowie. Jest to cerkiew w stylu józefińskim, jednonawowa, zbudowana w kamienia, otynkowana. Składa się z prezbiterium, nawy, prostej wieży i małego przedsionka. Nakryta jest dwukalenicowym blaszanym dachem z dwoma wieżyczkami. Wieża nakryta jest namiotowym daszkiem zwieńczonym cebulastym hełmem z makowiczką.
ŻEGIESTÓW to letniskowa wieś w Beskidzie Sądeckim leżąca w dolinie Potoku Żegiestowskiego dopływu Popradu. Na końcu wsi stoi dawna cerkiew greckokatolicka św. Michała Archanioła z lat 1917-1925, po 1947 r. użytkowana jako kościół parafialny pod wezwaniem św. Anny. To dość osobliwa budowla z kamienia i cegły w stylu narodowo ukraińskim, z trzema monumentalnymi kopułami krytymi blachą, których bębny są oszalowane deskami. Zbudowana jest na planie krzyża greckiego. Składa się z prezbiterium, nawy z transeptem i babińca z przedsionkiem.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Żegiestowie - widok od frontu
Cerkiew św. Michała Archanioła w Żegiestowie
Wnętrze cerkwi św. Michała Archanioła w Żegiestowie. Z wyposażenia cerkiewnego nie zachowało się nic.
KRYNICA-WIEŚ to obecnie południowa dzielnica Krynicy-Zdroju ciągnąca się wzdłuż ul. Kraszewskiego w stronę wyjazdu do Muszyny-Zdroju. Przy samej ulicy znajduje się dawna cerkiew greckokatolicka śś. Apostołów Piotra i Pawła. Powstała w latach 1875-1879 na miejscu starszej z II połowy XVII w. Jest to największa murowana cerkiew na Łemkowszczyźnie. Jest to świątynia murowana z cegły i kamienia, częściowo otynkowana, jednonawowa z transeptem, który zamyka węższe prezbiterium z przylegającą do niego zakrystią. Budowla nakryta jest dachem siodłowym z siedmioma baniastymi wieżyczkami ze ślepymi latarniami. Frontowa wieża posiada duży baniasty hełm z latarnią, otoczona z dwóch stron mniejszymi przybudówkami zakończonymi podobnie jak wieża główna. Łącznie z dzwonnicą posiada 11 wieżyczek, a więc tyle ilu było apostołów bez Judasza. Dachy i wieże są pokryte blachą. Po Akcji "Wisła" i wysiedleniu Łemków cerkiew została przejęta i użytkowana przez kościół rzymskokatolicki. Odnowiona była w latach 1959-1962. Od 1987 roku zaczęto odprawiać w niej nabożeństwa w obrządku wschodnim. 20 grudnia 1996 r. została przejęta przez grekokatolików i stała się cerkwią parafialną Krynicy. W latach 2000-2007 budynek przeszedł gruntowny remont. Przy cerkwi stoi współczesna jej dzwonnica murowana.
Cerkiew greckokatolicka śś. Apostołów Piotra i Pawła w Krynicy-Wsi
Cerkiew greckokatolicka śś. Apostołów Piotra i Pawła w Krynicy-Wsi
Cerkiew greckokatolicka śś. Apostołów Piotra i Pawła w Krynicy-Wsi
Wnętrze cerkwi greckokatolickiej śś. Piotra i Pawła w Krynicy-Wsi
Ikonostas cerkwi greckokatolickiej śś. Apostołów Piotra i Pawła w Krynicy-Wsi. Po przejęciu cerkwi przez kościół rzymskokatolicki ikonostas został usunięty. Z zabytków cerkiewnych zachowały się tylko 4 ołtarze boczne. W 1997 r. postawiono w cerkwi nowy ikonostas. Jest on dość oryginalny - na dolnej drewnianej przegrodzie ołtarzowej znajdują się dwa rzędy ikon - namiestne i prazdniki. Rzędy deesis i proroków znajdują się w postaci malowanych ikon na arkadzie prezbiterium.
Ikonostas cerkwi śś. Apostołów Piotra i Pawła w Krynicy-Wsi. Przegroda ołtarzowa z dwoma rzędami ikon: ikony namiestne - św. Piotr, Matka Boska Hodegetria, Chrystus Nauczający i św. Paweł - powyżej prazdniki.
Ikonostas cerkwi śś. Apostołów Piotra i Pawła w Krynicy-Wsi - od lewej do prawej Matka Boska Hodegetria, carskie wrota i Chrystus Nauczający.
Tablica pamiątkowa Nikifora Krynickiego na ścianie cerkwi śś. Apostołów Piotra i Pawła w Krynicy-Wsi.
Ten znany malarz prymitywista był Łemkiem, został ochrzczony w tej cerkwi i spoczął na tutejszym cmentarzu.
ŁABOWA to wieś leżąca w dolinie Kamienicy Nawojowskiej przy trasie z Krynicy-Zdroju do Nowego Sącza. Na południowym krańcu wsi stoi dawna cerkiew greckokatolicka pod wezwaniem Opieki Bogurodzicy (Pokrow). Powstała w roku 1784 z fundacji Lubomirskich ówczesnych właścicieli wsi. Po wysiedleniach ludności łemkowskiej w latach 1945-1947 stała nieużytkowana i niszczała. Wyremontowana została w 1992 r. odkąd pełni funkcję kościoła filialnego tutejszej parafii. W 1964 r. została wpisana na listę zabytków. Architekturą nawiązuje do wzorów węgierskich, konkretnie do cerkwi parafialnej w Humennem. Posiada transept, którego boki zakończone są podobnie jak prezbiterium okrągłymi absydami. Dachy cerkwi wieńczy pięć blaszanych barokowych hełmów na wzór piatigławia charakterystycznego dla budownictwa cerkiewnego. Najokazalszy szósty hełm zdobi wieżę z pozornymi tarczami zegarowymi, które stały się pierwowzorem naśladowanym przez wiele późniejszych drewnianych cerkwi łemkowskich. Cerkiew otoczona jest walącym się murkiem z kamienia rzecznego z dużą murowaną bramą.
Cerkiew Opieki Bogurodzicy w Łabowej wiosną
Cerkiew Opieki Bogurodzicy w Łabowej
Cerkiew Opieki Bogurodzicy w Łabowej latem
...i ten sam widok na wiosnę
Imponujące barokowe hełmy cerkwi Opieki Bogurodzicy w Łabowej. Piąty hełm zasłania dach.
Hełmy cerkwi Opieki Bogurodzicy w Łabowej
Bibliografia:
Stanisław Kryciński - Łemkowszczyzna po obu stronach Karpat (część I)
Wydawnictwo Libra
