sobota, 12 października 2019

Drewniane cerkwie łemkowskie nr 02

Beskid Sądecki - Dolina Popradu (część II)

Kontynuując wstęp do poprzedniego posta chciałbym pokrótce przedstawić historię Cerkwi na terenie Łemkowszczyzny. Jest ona bardzo burzliwa i skomplikowana. Pierwsi osadnicy wołoscy i ruscy wyznawali prawosławie. Po podpisaniu Unii Brzeskiej w 1596 r. wprowadzono na tym terenie Unię. Polegała ona na podporządkowaniu papieżowi Cerkwi Prawosławnej w Polsce, z zachowaniem obrządku wschodniego i kalendarza juliańskiego. Jej wyznawców nazywano unitami. Najwcześniej na Unię przeszły parafie na terenie tzw. Państwa Muszyńskiego należącego do biskupów krakowskich, najpóźniej na pozostałych terenach podległych prawosławnym biskupom przemyskim, którzy uznali Unię dopiero w 1691 r. Umocnienie Unii nastąpiło po Synodzie Zamojskim w 1720 r., na którym uregulowano wiele spraw dot. latynizacji obrządku, wystroju cerkwi i organizacji kościelnej. Ustalono np. że ikonostas w cerkwiach unickich nie jest konieczny, można natomiast wprowadzać ołtarze boczne. Po synodzie wprowadzono również nieznane dotąd w cerkwiach ławki i ambony.
Po rozbiorach Polski Łemkowie przeszli pod panowanie Monarchii Habsburskiej. W 1774 r. cesarzowa Maria Teresa nakazała nazywać unitów grekokatolikami, co miało świadczyć o zrównaniu ich praw z katolikami rzymskimi. Nazwa ta przetrwała do dziś. W przededniu I wojny światowej pojawiły się na Łemkowszczyźnie tendencje powrotu do prawosławia. Sprzyjały temu rusofilskie postawy dużej grupy Łemków, którzy uważali się za część wielkiej wspólnoty narodów ruskich pod przywództwem potężnego imperatora Rosji oraz reakcja na wyraźne pro-ukraińskie nastawienie kleru greckokatolickiego. Nie bez znaczenia była tu również agitacja duchowieństwa prawosławnego na rzecz powrotu do "prawdziwej wiary" oraz wysokie opłaty za posługi kościelne stosowane przez duchownych greckokatolickich. Na skutek tych działań w 1926 r. wszyscy greckokatoliccy mieszkańcy Tylawy i sąsiedniej Trzciany przeszli na prawosławie. Zjawisko to nazwano schizmą tylawską. Tendencja ta zaczęła się niebezpiecznie rozszerzać na inne parafie. Wobec trudnej sytuacji prawnej (cerkwie stanowiły nadal własność kościoła greckokatolickiego), wyznawcy prawosławia zaczęli budować proste cerkwie tzw. czasownie. Niewiele z nich przetrwało do naszych czasów (m.in. w Bodakach, Gładyszowie, Kwiatoniu). Natomiast w Bartnem i Kamiannej powstały całkiem spore cerkwie prawosławne, które przetrwały do dziś; ta w Bartnem jest nadal prawosławna, zaś w Kamiannej została zamieniona na kościół rzymskokatolicki. Tendencję przechodzenia Łemków na prawosławie udało się zahamować poprzez powołanie w 1934 r. wyłączonej z diecezji przemyskiej odrębnej Apostolskiej Administracji Łemkowszczyzny podległej bezpośrednio papieżowi. 
Wysiedlenie Łemków wywołało zamęt w ich życiu religijnym. W 1945 r. na rozkaz Kremla kościół greckokatolicki w Polsce został praktycznie zlikwidowany. Powracający w 1956 r. dość licznie w rodzinne strony ortodoksyjni Łemkowie odtwarzali parafie prawosławne (prawosławie było oficjalnie dozwolone), zaś grekokatolicy zmuszeni byli uczęszczać do kościołów rzymskokatolickich lub przechodzić na prawosławie. Prawosławni przejęli wiele dawnych cerkwi greckokatolickich. Dziś parafie prawosławne Beskidu Sądeckiego i Niskiego należą do wznowionej w 1983 r. diecezji przemysko-nowosądeckiej z siedzibą w Sanoku. Sprawa odnowy Kościoła Greckokatolickiego była bardziej skomplikowana. W 1989 r. wyświęcono pierwszego po wojnie biskupa greckokatolickiego Jana Martyniaka. Dwa lata później w 1991 r. reaktywowano greckokatolicką diecezję przemyską, którą włączono do rzymskokatolickiej metropolii warszawskiej. Dopiero papież Jan Paweł II w 1996 r. utworzył nowe struktury administracyjne obrządku greckokatolickiego w Polsce, powołując autonomiczną metropolię przemysko-warszawską Kościoła Obrządku Bizantyńsko-Ukraińskiego, a biskup Martyniak otrzymał godność metropolity. W Beskidzie Niskim istnieje obecnie ok. 10 parafii greckokatolickich. W niektórych cerkwiach odprawiane są jednocześnie nabożeństwa dla greckich i rzymskich katolików. 
Z ośmiu cerkwi łemkowskich znajdujących się w Dolinie Popradu przedstawię cztery ostatnie znajdujące się na północ od Złockiego. Według kolejności będą to cerkwie:

Szczawnik, Milik, Andrzejówka i Wierchomla Wielka


SZCZAWNIK - Cerkiew św. Dymitra z 1841 r. Obecnie kościół pod tym samym wezwaniem. Podobnie jak w Jastrzębiku jest to nietypowa 
cerkiew w stylu północno-zachodnim z wydłużonym babińcem krytym dachem kalenicowym, do którego dostawiona jest wieża.

Wieża cerkwi św. Dymitra w Szczawniku

Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku. Najciekawszy widok świątyni jest z tytułu, skąd można podziwiać całą jej sylwetkę.

Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku

Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku

Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Szczawniku. Ta niepozorna na zewnątrz cerkiew ma niezwykle interesujące wnętrze. 
Jest ona udostępniana zwiedzającym przed i po niedzielnej mszy.

Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - skrajne boczne ikony namiestne: św. Mikołaja i św. Dymitra, patrona cerkwi

Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - ikona namiestna Matki Boskiej Hodegetrii po lewej stronie carskich wrót

Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - carskie wrota. Zwykle znajdują się na nich małe okrągłe ikony przedstawiające "Zwiastowanie" (rozdzielne) 
i czterech Ewangelistów. W tej cerkwi mamy tylko "Zwiastowanie", Ewangeliści znajdują się w narożnikach sklepienia nad ikonostasem.

Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - ikona namiestna Chrystusa Nauczającego po prawej stronie carskich wrót 

Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Szczawniku - lewa strona drugiego, trzeciego i czwartego rzędu ikon: prazdników, deesis i proroków

Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Szczawniku - "Ostatnia Wieczerza" znajdująca się nad carskimi wrotami w rzędzie prazdników, środkowa część deesis - Chrystus Pantokrator i zwieńczenie ikonostasu - krucyfiks z Matką Boską i św. Janem. W przeciwieństwie do rzeźb "Ukrzyżowania" na belce tęczowej w kościołach rzymskokatolickich, w cerkwiach są to wizerunki postaci malowane na płaskich formach.

Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Szczawniku - prawa strona drugiego, trzeciego i czwartego rzędu ikon: prazdników, deesis i proroków 

Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - późnobarokowy boczny ołtarz "Przemienienie Pańskie". Ołtarze boczne pojawiły się 
po synodzie Zamojskim w 1720 r., którego celem była latynizacja obrządków w cerkwiach unickich. 

Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku. Polichromię ornamentalno-figuralną wykonał  w 1937 r. Serhij Stelmaszczuk 
z artelem Ryznica z Sambora (Ukraina). Na lewej ścianie nawy znajduje się duży obraz "Chrzest Rusi"

Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku. Na przeciwnej ścianie nawy znajduje się podobnej wielkości obraz "Sądu Ostatecznego"

Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - Serhij Stelmaszczuk Archanioł Michał z "Sądu Ostatecznego"

Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - polichromia "Modlitwa w Ogrojcu"

Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - jeden z czterech Ewangelistów, św. Marek w narożniku sklepienia przedniej części nawy

Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - płaszczenica, przedstawienie na płótnie Chrystusa w grobie 
wykorzystywana w kościele wschodnim podczas liturgii Wielkiego Tygodnia

MILIK - cerkiew śś. Kosmy i Damiana typu północno-zachodniego z 1813 r. Wieża z izbicą, aczkolwiek chyba nie ma na niej dzwonów, 
bowiem na zboczu nieco powyżej cerkwi znajduje się wolnostojąca dzwonnica. Obecnie kościół pod tym samym wezwaniem.

Dzwonnica i cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Miliku

Cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Miliku. Z prawej strony prezbiterium znajduje się duża zakrystia.

Wieże cerkwi śś. Kosmy i Damiana w Miliku

Cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Miliku wiosną bez kurtyny z liści

Dzwonnica i cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Miliku wiosną

Cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Miliku na wiosnę

Wieże cerkwi śś. Kosmy i Damiana w Miliku

Ikonostas cerkwi śś. Kosmy i Damiana w Miliku

ANDRZEJÓWKA - cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy typu północno-zachodniego z lat 60. XIX w. Powstała w wyniku przebudowy starszej z XVII lub XVIII w. Obecnie kościół pod wezwaniem Marii Panny Wniebowziętej. Cerkiew znajduje się na najwyższym wzniesieniu wzgórza w dolinie potoku wpadającego do Popradu, w której położona jest wioska. Poniżej cerkwi znajduje się stary cmentarz, powyżej - nowy.

Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce

Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce - widok ze starego cmentarza

Wieże cerkwi Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce

Wieża cerkwi Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce. W dolnej części wieża ma szeroką zachatę, w górnej izbicę z otworami głosowymi.

Izbica wieży cerkwi Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce

Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce - stan aktualny

Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce - widok ze starego cmentarza

Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce. Wokół cerkwi biegnie murek kryty gontem obejmujący również stary cmentarz w dole.

WIERCHOMLA WIELKA - cerkiew św. Michała Archanioła z 1821 r. Jest to cerkiew bezstylowa dwudzielna z niewielką kruchtą od zachodu, nakryta dachem dwu-kalenicowym z niewielkimi wieżyczkami nad prezbiterium i nawą. Obecnie służy jako kościół pod tym samym wezwaniem. W starej części cmentarza znajduje się grób rodziców Wołodymyra Chylaka znanego pisarza łemkowskiego, który urodził się w Wierchomli Wielkiej w 1843 r. w rodzinie parocha. Sam był również proboszczem na Łemkowszczyźnie w Izbach i Bartnem. Zmarł w 1893 r. w Lityniu na Wołyniu. 

Cerkiew św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej

Przednia część nawy cerkwi św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej. Wnętrze cerkwi uważane jest za perełkę łemkowskiej sztuki cerkiewnej. Polichromię wykonał Karol Różewicz w 1890 r. Gdy zwiedzałem ją natrafiłem na remont wnętrza - na środku nawy ustawione było rusztowanie zasłaniające sklepienie. Na szczęście można było zobaczyć prezbiterium, ikonostas i przednią część nawy.

Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej

Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej. Środkowa część rzędu ikon namiestnych: Matka Boska Hodegetria, 
carskie wrota i Chrystus Nauczający.

Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej - lewa skrajna ikona namiestna św. Mikołaja

Ikonostas cerkwi w Wierchomli Wielkiej - ikona chramowa św. Michała Archanioła, patrona cerkwi

Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej - lewa strona rzędu prazdników, deesis i proroków

Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej. Środkowa część rzędu prazdników - "Ostatnia Wieczerza", 
deesis - Chrystus Pantokrator i krucyfiks.

Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej - prawa strona rzędu prazdników, deesis i proroków

Cerkiew św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej. Ołtarz główny w prezbiterium to tabernakulum pod rzeźbionym baldachimem. Na wprost ołtarza wisi ikona Ukrzyżowanie a po bokach Czterech Ewangelistów. W cerkwiach oprócz kapłana i posługujących do mszy nikt, a szczególnie kobiety, nie ma wstępu do prezbiterium. Obecnie turyści mogą je zwiedzać bez ograniczeń.

Cerkiew św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej - boczny ołtarz Opieki Bogurodzicy (Pokrow). Jest to zlatynizowana wersja tego przedstawienia - Matka Boska otacza swym płaszczem przedstawicieli różnych warstw społecznych. Pokrow oznacza welon i w kościele wschodnim nawiązuje do wizji błogosławionego Andrzeja Szalonego z X w., który w kościele na Blachernach koło Konstantynopola, w którym przechowywana była relikwia welonu Matki Boskiej, miał wizję że Matka Boska weszła do świątyni i rozpostarła swój welon nad zgromadzonymi tam ludźmi. Wizerunek tej sceny przedstawia Matkę Boską z cienkim welonem w rękach unoszącą się nad wiernymi. Scena ta jest częstym motywem w malarstwie cerkiewnym i wiele cerkwi nosi wezwanie Pokrowy.

Cerkiew św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej - boczny ołtarz śś. Olgi i Włodzimierza, 
którzy schrystianizowali Ruś Kijowską w obrządku bizantyńskim

Cerkiew św. Michała archanioła w Wierchomli Wielkiej - ikona śś. Cyryla i Metodego, patronów Słowian

Cerkiew św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej - ikona śś. Grzegorza Wielkiego i Jana Złotoustego, 
ojców kościoła wschodniego i twórców liturgii prawosławnej

Cerkiew św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej - polichromia "Wniebowzięcie NMP" na sklepieniu przedniej części nawy

  
Bibliografia:
Przewodnik Cerkwie drewniane Karpat – Polska i Słowacja, praca zbiorowa
Oficyna Wydawnicza „Rewasz”
Stanisław Kryciński – Łemkowszczyzna (Po obu stronach Karpat, Czas wojny i pokoju, Nieutracona)
Wydawnictwo LIBRA
Jarosław Giemza – Cerkwie i ikony Łemkowszczyzny
Wydawnictwo LIBRA
Przewodnik Beskid Niski, praca zbiorowa
Oficyna Wydawnicza „Rewasz”
Bogdan Mościcki – Przewodnik Beskid Sądecki
Oficyna Wydawnicza „Rewasz”