Beskid Sądecki - Dolina Popradu (część II)
Kontynuując wstęp do poprzedniego posta chciałbym pokrótce przedstawić historię Cerkwi na terenie Łemkowszczyzny. Jest ona bardzo burzliwa i skomplikowana. Pierwsi osadnicy wołoscy i ruscy wyznawali prawosławie. Po podpisaniu Unii Brzeskiej w 1596 r. wprowadzono na tym terenie Unię. Polegała ona na podporządkowaniu papieżowi Cerkwi Prawosławnej w Polsce, z zachowaniem obrządku wschodniego i kalendarza juliańskiego. Jej wyznawców nazywano unitami. Najwcześniej na Unię przeszły parafie na terenie tzw. Państwa Muszyńskiego należącego do biskupów krakowskich, najpóźniej na pozostałych terenach podległych prawosławnym biskupom przemyskim, którzy uznali Unię dopiero w 1691 r. Umocnienie Unii nastąpiło po Synodzie Zamojskim w 1720 r., na którym uregulowano wiele spraw dot. latynizacji obrządku, wystroju cerkwi i organizacji kościelnej. Ustalono np. że ikonostas w cerkwiach unickich nie jest konieczny, można natomiast wprowadzać ołtarze boczne. Po synodzie wprowadzono również nieznane dotąd w cerkwiach ławki i ambony.
Po
rozbiorach Polski Łemkowie przeszli pod panowanie Monarchii
Habsburskiej. W 1774 r. cesarzowa Maria Teresa nakazała nazywać unitów
grekokatolikami, co miało świadczyć o zrównaniu ich praw z katolikami
rzymskimi. Nazwa ta przetrwała do dziś.
W przededniu I wojny światowej pojawiły się na Łemkowszczyźnie
tendencje powrotu do prawosławia. Sprzyjały temu rusofilskie postawy
dużej grupy Łemków, którzy uważali się za część wielkiej wspólnoty
narodów ruskich pod przywództwem potężnego imperatora Rosji oraz reakcja
na wyraźne pro-ukraińskie nastawienie kleru greckokatolickiego. Nie bez
znaczenia była tu również agitacja duchowieństwa prawosławnego na rzecz
powrotu do "prawdziwej wiary" oraz wysokie opłaty za posługi kościelne
stosowane przez duchownych greckokatolickich. Na skutek tych działań w
1926 r. wszyscy greckokatoliccy mieszkańcy Tylawy i sąsiedniej Trzciany
przeszli na prawosławie. Zjawisko to nazwano schizmą tylawską. Tendencja
ta zaczęła się niebezpiecznie rozszerzać na inne parafie. Wobec trudnej
sytuacji prawnej (cerkwie stanowiły nadal własność kościoła
greckokatolickiego), wyznawcy prawosławia zaczęli budować proste cerkwie
tzw. czasownie. Niewiele z nich przetrwało do naszych czasów
(m.in. w Bodakach, Gładyszowie, Kwiatoniu). Natomiast w Bartnem i
Kamiannej powstały całkiem spore cerkwie prawosławne, które przetrwały
do dziś; ta w Bartnem jest nadal prawosławna, zaś w Kamiannej została
zamieniona na kościół rzymskokatolicki. Tendencję przechodzenia Łemków
na prawosławie udało się zahamować poprzez powołanie w 1934 r.
wyłączonej z diecezji przemyskiej odrębnej Apostolskiej Administracji
Łemkowszczyzny podległej bezpośrednio papieżowi.
Wysiedlenie
Łemków wywołało zamęt w ich życiu religijnym. W 1945 r. na rozkaz
Kremla kościół greckokatolicki w Polsce został praktycznie zlikwidowany.
Powracający w 1956 r. dość licznie w rodzinne strony ortodoksyjni
Łemkowie odtwarzali parafie prawosławne (prawosławie było oficjalnie
dozwolone), zaś grekokatolicy zmuszeni byli uczęszczać do kościołów
rzymskokatolickich lub przechodzić na prawosławie. Prawosławni przejęli
wiele dawnych cerkwi greckokatolickich. Dziś parafie prawosławne Beskidu
Sądeckiego i Niskiego należą do wznowionej w 1983 r. diecezji
przemysko-nowosądeckiej z siedzibą w Sanoku. Sprawa odnowy Kościoła
Greckokatolickiego była bardziej skomplikowana. W 1989 r. wyświęcono
pierwszego po wojnie biskupa greckokatolickiego Jana Martyniaka. Dwa
lata później w 1991 r. reaktywowano greckokatolicką diecezję przemyską,
którą włączono do rzymskokatolickiej metropolii warszawskiej. Dopiero
papież Jan Paweł II w 1996 r. utworzył nowe struktury administracyjne
obrządku greckokatolickiego w Polsce, powołując autonomiczną metropolię
przemysko-warszawską Kościoła Obrządku Bizantyńsko-Ukraińskiego, a
biskup Martyniak otrzymał godność metropolity. W Beskidzie Niskim
istnieje obecnie ok. 10 parafii greckokatolickich. W niektórych
cerkwiach odprawiane są jednocześnie nabożeństwa dla greckich i
rzymskich katolików.
Z ośmiu cerkwi łemkowskich znajdujących się w Dolinie Popradu przedstawię cztery ostatnie znajdujące się na północ od Złockiego. Według kolejności będą to cerkwie:
Z ośmiu cerkwi łemkowskich znajdujących się w Dolinie Popradu przedstawię cztery ostatnie znajdujące się na północ od Złockiego. Według kolejności będą to cerkwie:
Szczawnik, Milik, Andrzejówka i Wierchomla Wielka
SZCZAWNIK - Cerkiew św. Dymitra z 1841 r. Obecnie kościół pod tym samym wezwaniem. Podobnie jak w Jastrzębiku jest to nietypowa
cerkiew w stylu północno-zachodnim z wydłużonym babińcem krytym dachem kalenicowym, do którego dostawiona jest wieża.
cerkiew w stylu północno-zachodnim z wydłużonym babińcem krytym dachem kalenicowym, do którego dostawiona jest wieża.
Wieża cerkwi św. Dymitra w Szczawniku
Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku. Najciekawszy widok świątyni jest z tytułu, skąd można podziwiać całą jej sylwetkę.
Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku
Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku
Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Szczawniku. Ta niepozorna na zewnątrz cerkiew ma niezwykle interesujące wnętrze.
Jest ona udostępniana zwiedzającym przed i po niedzielnej mszy.
Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - skrajne boczne ikony namiestne: św. Mikołaja i św. Dymitra, patrona cerkwi
Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - ikona namiestna Matki Boskiej Hodegetrii po lewej stronie carskich wrót
Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - carskie wrota. Zwykle znajdują się na nich małe okrągłe ikony przedstawiające "Zwiastowanie" (rozdzielne)
i czterech Ewangelistów. W tej cerkwi mamy tylko "Zwiastowanie", Ewangeliści znajdują się w narożnikach sklepienia nad ikonostasem.
Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - ikona namiestna Chrystusa Nauczającego po prawej stronie carskich wrót
Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Szczawniku - lewa strona drugiego, trzeciego i czwartego rzędu ikon: prazdników, deesis i proroków
Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Szczawniku - "Ostatnia Wieczerza" znajdująca się nad carskimi wrotami w rzędzie prazdników, środkowa część deesis - Chrystus Pantokrator i zwieńczenie ikonostasu - krucyfiks z Matką Boską i św. Janem. W przeciwieństwie do rzeźb "Ukrzyżowania" na belce tęczowej w kościołach rzymskokatolickich, w cerkwiach są to wizerunki postaci malowane na płaskich formach.
Ikonostas cerkwi św. Dymitra w Szczawniku - prawa strona drugiego, trzeciego i czwartego rzędu ikon: prazdników, deesis i proroków
Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - późnobarokowy boczny ołtarz "Przemienienie Pańskie". Ołtarze boczne pojawiły się
po synodzie Zamojskim w 1720 r., którego celem była latynizacja obrządków w cerkwiach unickich.
po synodzie Zamojskim w 1720 r., którego celem była latynizacja obrządków w cerkwiach unickich.
Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku. Polichromię ornamentalno-figuralną wykonał w 1937 r. Serhij Stelmaszczuk
z artelem Ryznica z Sambora (Ukraina). Na lewej ścianie nawy znajduje się duży obraz "Chrzest Rusi"
z artelem Ryznica z Sambora (Ukraina). Na lewej ścianie nawy znajduje się duży obraz "Chrzest Rusi"
Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku. Na przeciwnej ścianie nawy znajduje się podobnej wielkości obraz "Sądu Ostatecznego"
Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - Serhij Stelmaszczuk Archanioł Michał z "Sądu Ostatecznego"
Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - polichromia "Modlitwa w Ogrojcu"
Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - jeden z czterech Ewangelistów, św. Marek w narożniku sklepienia przedniej części nawy
Cerkiew św. Dymitra w Szczawniku - płaszczenica, przedstawienie na płótnie Chrystusa w grobie
wykorzystywana w kościele wschodnim podczas liturgii Wielkiego Tygodnia
MILIK - cerkiew śś. Kosmy i Damiana typu północno-zachodniego z 1813 r. Wieża z izbicą, aczkolwiek chyba nie ma na niej dzwonów,
bowiem na zboczu nieco powyżej cerkwi znajduje się wolnostojąca dzwonnica. Obecnie kościół pod tym samym wezwaniem.
bowiem na zboczu nieco powyżej cerkwi znajduje się wolnostojąca dzwonnica. Obecnie kościół pod tym samym wezwaniem.
Dzwonnica i cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Miliku
Cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Miliku. Z prawej strony prezbiterium znajduje się duża zakrystia.
Wieże cerkwi śś. Kosmy i Damiana w Miliku
Cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Miliku wiosną bez kurtyny z liści
Dzwonnica i cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Miliku wiosną
Cerkiew śś. Kosmy i Damiana w Miliku na wiosnę
Wieże cerkwi śś. Kosmy i Damiana w Miliku
Ikonostas cerkwi śś. Kosmy i Damiana w Miliku
ANDRZEJÓWKA - cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy typu północno-zachodniego z lat 60. XIX w. Powstała w wyniku przebudowy starszej z XVII lub XVIII w. Obecnie kościół pod wezwaniem Marii Panny Wniebowziętej. Cerkiew znajduje się na najwyższym wzniesieniu wzgórza w dolinie potoku wpadającego do Popradu, w której położona jest wioska. Poniżej cerkwi znajduje się stary cmentarz, powyżej - nowy.
Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce
Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce - widok ze starego cmentarza
Wieże cerkwi Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce
Wieża cerkwi Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce. W dolnej części wieża ma szeroką zachatę, w górnej izbicę z otworami głosowymi.
Izbica wieży cerkwi Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce
Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce - stan aktualny
Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce - widok ze starego cmentarza
Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy w Andrzejówce. Wokół cerkwi biegnie murek kryty gontem obejmujący również stary cmentarz w dole.
WIERCHOMLA WIELKA - cerkiew św. Michała Archanioła
z 1821 r. Jest to cerkiew bezstylowa dwudzielna z niewielką kruchtą od
zachodu, nakryta dachem dwu-kalenicowym z niewielkimi wieżyczkami nad
prezbiterium i nawą. Obecnie służy jako kościół pod tym samym wezwaniem.
W starej części cmentarza znajduje się grób rodziców Wołodymyra Chylaka
znanego pisarza łemkowskiego, który urodził się w Wierchomli Wielkiej w
1843 r. w rodzinie parocha. Sam był również proboszczem na
Łemkowszczyźnie w Izbach i Bartnem. Zmarł w 1893 r. w Lityniu na
Wołyniu.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej
Przednia
część nawy cerkwi św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej. Wnętrze
cerkwi uważane jest za perełkę łemkowskiej sztuki cerkiewnej.
Polichromię wykonał Karol Różewicz w 1890 r. Gdy zwiedzałem ją
natrafiłem na remont wnętrza - na środku nawy ustawione było rusztowanie
zasłaniające sklepienie. Na szczęście można było zobaczyć prezbiterium,
ikonostas i przednią część nawy.
Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej
Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej. Środkowa część rzędu ikon namiestnych: Matka Boska Hodegetria,
carskie wrota i Chrystus Nauczający.
Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej - lewa skrajna ikona namiestna św. Mikołaja
Ikonostas cerkwi w Wierchomli Wielkiej - ikona chramowa św. Michała Archanioła, patrona cerkwi
Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej - lewa strona rzędu prazdników, deesis i proroków
Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej. Środkowa część rzędu prazdników - "Ostatnia Wieczerza",
deesis - Chrystus Pantokrator i krucyfiks.
Ikonostas cerkwi św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej - prawa strona rzędu prazdników, deesis i proroków
Cerkiew
św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej. Ołtarz główny w
prezbiterium to tabernakulum pod rzeźbionym baldachimem. Na wprost ołtarza
wisi ikona Ukrzyżowanie a po bokach Czterech Ewangelistów. W cerkwiach
oprócz kapłana i posługujących do mszy nikt, a szczególnie kobiety, nie
ma wstępu do prezbiterium. Obecnie turyści mogą je zwiedzać bez
ograniczeń.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej - boczny ołtarz Opieki Bogurodzicy (Pokrow). Jest to zlatynizowana wersja tego przedstawienia - Matka Boska otacza swym płaszczem przedstawicieli różnych warstw społecznych. Pokrow oznacza welon i w kościele wschodnim nawiązuje do wizji błogosławionego Andrzeja Szalonego z X w., który w kościele na Blachernach koło Konstantynopola, w którym przechowywana była relikwia welonu Matki Boskiej, miał wizję że Matka Boska weszła do świątyni i rozpostarła
swój welon nad zgromadzonymi tam ludźmi. Wizerunek tej sceny
przedstawia Matkę Boską z cienkim welonem w rękach unoszącą się nad
wiernymi. Scena ta jest częstym motywem w malarstwie cerkiewnym i wiele cerkwi nosi wezwanie Pokrowy.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej - boczny ołtarz śś. Olgi i Włodzimierza,
którzy schrystianizowali Ruś Kijowską w obrządku bizantyńskim
Cerkiew św. Michała archanioła w Wierchomli Wielkiej - ikona śś. Cyryla i Metodego, patronów Słowian
Cerkiew św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej - ikona śś. Grzegorza Wielkiego i Jana Złotoustego,
ojców kościoła wschodniego i twórców liturgii prawosławnej
Cerkiew św. Michała Archanioła w Wierchomli Wielkiej - polichromia "Wniebowzięcie NMP" na sklepieniu przedniej części nawy
Bibliografia:
Przewodnik
Cerkwie drewniane Karpat – Polska i Słowacja, praca zbiorowa
Oficyna Wydawnicza „Rewasz”
Stanisław Kryciński – Łemkowszczyzna (Po obu stronach Karpat, Czas
wojny i pokoju, Nieutracona)
Wydawnictwo LIBRA
Jarosław Giemza – Cerkwie i ikony Łemkowszczyzny
Wydawnictwo LIBRA
Przewodnik
Beskid Niski, praca zbiorowa
Oficyna Wydawnicza „Rewasz”
Bogdan Mościcki – Przewodnik Beskid Sądecki
Oficyna Wydawnicza „Rewasz”