Krzyżtopór - malownicza ruina (lato)

Ten post jest w pewnym sensie kontynuacją poprzedniego, dot. zabytków w okolicach Sandomierza. Krzyżtopór, to ruiny słynnego zamku leżącego niecałe 40 km na zachód od Sandomierza. Wybudowany został w latach 1621 – 1644 przez Krzysztofa Ossolińskiego. Był on przyrodnim bratem kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego właściciela pobliskiego Klimontowa i Ossolina. Za poparciem Jerzego Krzysztof mianowany został wojewodą sandomierskim. Wszechstronnie wykształcony, interesujący się m.in. sztuką, architekturą, a także kabałą wybudował w swoich dobrach we wsi Ujazd imponujący zamek typu palazzo in fortezza. Był to największy zamek w Europie przed powstaniem Wersalu. Budowla ta mająca naśladować, a nawet przyćmić rozmachem słynne rezydencje europejskie nie spełniła zamiarów fundatora. Znajdowała się z dala od dużych miast oraz znaczących centrów artystycznych i kulturalnych (nie licząc Sandomierza) i była po prostu prowincjonalną rezydencją dumnego  arystokraty. Sprawa projektanta zamku nie jest do końca jasna. Budowę nadzorował architekt szwajcarskiego pochodzenia Wawrzyniec Senes, budowniczy rodowej siedziby Ossolińskich w pobliskim Ossolinie i klimontowskiego kościoła św. Józefa ufundowanych przez brata Krzysztofa, Jerzego. Sama koncepcja, niezwykle złożona, była w dużej mierze wymyślona przez samego właściciela i fundatora zamku, który korzystał z pomocy włoskich architektów. Jego nazwa to połączenie życiowej maksymy właściciela – „Krzyża” (Ossoliński nienawidził reformacji i wszelkich odszczepieńców od wiary katolickiej) i herbu właściciela – „Topór”. Ossoliński nie nacieszył się długo swoim dziełem – zmarł nagle w 1645 r.  rok po otwarciu zamku. Odziedziczył go syn Krzysztof Baldwin, który zginął w roku 1649 w bitwie pod Zborowem. Powstanie i pierwsze lata istnienia zamku przypadają na okres panowania ostatnich Wazów. Czasy panowania króla Jana Kazimierza nie należały do szczęśliwych dla Rzeczypospolitej. Okres ten to czasy powstania Chmielnickiego i szwedzkiego Potopu. Po Krzysztofie Baldwinie zamek odziedziczył brat fundatora Jerzy Ossoliński, a po jego śmierci w roku 1650 – jego córka Urszula zamężna z Samuelem Jerzym Kalinowskim, który wkrótce poległ w bitwie pod Batohem w czerwcu 1652 r. Bitwy pod Zborowem i Batohem to klęski polskich wojsk w czasie powstania Chmielnickiego. Batoh zwany obecnie sarmackim Katyniem był miejscem kaźni polskich jeńców. W wyniku rozkazu Chmielnickiego śmierć z rąk Tatarów poniosło 3500 polskich jeńców. Wśród nich zginął młodszy brat króla Jana III Sobieskiego, Marek. Z rzezi tej uratowało się niewielu, m.in. hetman Stefan Czarniecki, który po latach w okrutny sposób zemścił się na Chmielnickim – kazał wykopać jego zwłoki, spalić i prochy wrzucić do rzeki. W czasie potopu w październiku 1655 roku zamek został zajęty  przez Szwedów, którzy ograbili go z wyposażenia, ale nie zniszczyli. Mówi się nawet o klątwie zamku, ponieważ jego właściciele umierali lub ginęli w krótkim czasie i nie był on nigdy w całości przez dłuższy czas zamieszkany. Niewielkie remonty zamku dla potrzeb kolejnych właścicieli nie spowodowały wielkich zmian w jego pierwotnym wyglądzie. Zachowane do dziś mury i wnętrza dają wyobrażenie o wyglądzie zamku i ukazują jego czytelny plan, który w całości zgadza się ze szkicem wykonanym  w czasie Potopu przez generalnego kwatermistrza wojsk szwedzkich i artystę rysownika Erika Dahlbergha.
W posiadaniu rodziny Kalinowskich zamek pozostał do roku 1701, jednak nie cały był zamieszkany. W 1720 roku zamieszkała w nim rodzina Morsztynów, a następnie po kądzieli zamek przeszedł we władanie generała Michała Jana Paca, który w 1760 roku przeprowadził remont części południowej. Zamieszkany był do roku 1770, kiedy został spalony przez wojska rosyjskie w czasie konfederacji barskiej, (właściciel sprzyjał konfederatom). W 1782 roku kupił go biskup Kajetan Sołtyk i przekazał w spadku swemu krewnemu Stanisławowi Sołtykowi, który  w 1810 oddał zamek jako wiano swej córce Konstancji, która poślubiła Ludwika Łempickiego.  Łempiccy, choć bardzo zamożni, nie prowadzili  tutaj żadnych prac budowlanych traktując ruiny jako romantyczną atrakcję, którą warto było pochwalić się przed gośćmi. W 1858 roku zamek kupiła rodzina Orsettich, która zamieszkiwała w pobliskim dworze do 1944 roku. Po II wojnie światowej zamek został przejęty przez Skarb Państwa.
W czasach PRL istniały dwukrotnie plany całkowitej odbudowy zamku. Fundusze na ten cel pod koniec lat 70. XX w. pozyskało Ministerstwo Obrony Narodowej, jednakże wprowadzenie stanu wojennego w 1981 r. ostatecznie przekreśliło te plany. Obecnie zamek posiada status pomnika historii w postaci trwałej ruiny, udostępnionego do zwiedzania. Kolejne prace mają na celu zabezpieczenie przed dalszą degradacją istniejących pomieszczeń i murów bez naruszania oryginalnej bryły zamku oraz poprawę bezpieczeństwa tras turystycznych.
Ruiny zamku zwiedzałem kilkakrotnie. Leży on blisko przy trasie mojego dojazdu w rodzinne strony. Przy każdej wizycie dostrzegałem zmiany w wyglądzie murów po trwających cały czas pracach remontowych. Zdjęcia te wykonałem kilkanaście lat temu podczas wakacji. Widoczne są na nich  zabezpieczenia prac remontowych w postaci prowizorycznych daszków i rusztowań. Zamku nie traktowałem jako wyjątkowy zabytek, lecz jako scenerię do ciekawych i niesamowitych ujęć fotograficznych. Zwiedzanie jego wnętrz przypominało mi tajemnicze zakamarki niewykończonych lub starych zburzonych domów, po których zdarzało mi się buszować w czasach dzieciństwa. Pomimo niewątpliwie dużych rozmiarów, ruiny nie sprawiają wrażenia monumentalnej budowli. Zamek stoi na płaskim terenie na brzegu lekko opadającej skarpy co sprawia, że wydaje się dość mały. Jedynie zdjęcia robione dronem z góry dają wyobrażenie o rozmiarach tej budowli.  Post ten traktuję jako swobodny spacer po ruinach zamku, dlatego nie zamieszczam podpisów.  

 

Wieża bramna

 

Wieża bramna - wjazd do zamku

 

Wieża bramna - zbliżenie

Główną dekoracją bramy zamkowej są masywne płaskorzeźby, od których wywodzi się nazwa tego miejsca: 

symbolizujący kontrreformacyjne poglądy Ossolińskiego Krzyż i herb jego rodu Topór.